Ελεύθερνα: Στα ίχνη μιας ιστορίας τεσσερισήμισι χιλιάδων ετών

Ο καθ. αρχαιoλογίας Ν. Σταμπολίδης μιλά για το Μουσείο στην Ελεύθερνα και άλλα πολλά

Κουρήτες αριστοκράτες πολεμιστές, Κρητικοπούλες πριγκίπισσες, ιέρειες και μια διαδρομή από το 3.000 π.Χ. μέχρι το 14 αιώνα μ. Χ. ξεπήδησε μέσα από τη σκαπάνη των ανασκαφών του Πανεπιστημίου Κρήτης σε συνεργασία με τον καθηγητή Νίκο Σταμπολίδη. Οι ανασκαφές ξεκίνησαν το 1985. Τι ήταν αυτό που οδήγησε τον καθηγητή να στρέψει το βλέμμα του εκεί παρ' ότι η μοναδική ανασκαφική έρευνα που πραγματοποιήθηκε το 1928 από τον H. Payne κατέληξε στο συμπέρασμα ότι «η περιοχή δεν δικαιολογεί μεγαλύτερο ανασκαφικό ενδιαφέρον»; «Η διαίσθηση» μας απαντά στο δρόμο του γυρισμού προς Αθήνα, κι ενώ είμαστε γεμάτοι εικόνες από την ξενάγηση στη νεκρόπολη της Ορθής Πέτρας, στην Βασιλική του Κατσίβελου αλλά και το ολοκαίνουργιου Μουσείου της αρχαίας Ελεύθερνας όπου ζωηρό λόγο έχουν τα οπτικοακουστικά μέσα.
Αν δεν ήταν καθηγητής Αρχαιολογίας, θα μπορούσε να ήταν ένας ποιητής του αρχαίου κόσμου, αν
δεν ήταν διευθυντής του Μουσείου Κυκλαδικής, θα μπορούσε να ζει ανάμεσα στις χαρουπιές και στις βενετσιάνικες ελιές στην Ελεύθερνα, δηλαδή στο χώμα της ελεύθερης κρητικής γης απ' όπου κατάγεται και όπου ανακάλυψε ολόκληρους ομηρικούς κόσμους, γεμάτους νεκρούς πολεμιστές και περήφανες πριγκίπισσες.

Ο Νίκος Σταμπολίδης είδε άλλο ένα όνειρο ζωής να γίνεται πράξη πριν από λίγες μέρες, όταν το Μουσείο της Ελεύθερνας άνοιξε επίσημα της πύλες του − μια ιδανική συνεργασία του ΥΠ.ΠΟ., του Πανεπιστημίου της Κρήτης και του ιδιωτικού τομέα (Ίδρυμα Ωνάση κ.λπ.), ένα πραγματικό στολίδι κάτω από τη σκιά του βουνού του Δία, όπου ο ίδιος χρόνια τώρα πραγματοποιεί ανασκαφές. Συνεχίζοντας το έργο του, είναι επίσης έτοιμος να προχωρήσει και σε άλλες εκδηλώσεις που θα πραγματοποιηθούν του χρόνου στο μουσείο − ακόμα και θεατρικά δρώμενα.



Το κτήριο του μουσείου εξωτερικά με τον περιβάλλοντα χώρο .

Επίσης, προετοιμάζει πυρετωδώς μια έκθεση για τα 30ά γενέθλια του Μουσείου Κυκλαδικής, όπου αυτήν τη φορά «τα κυκλαδικά έργα και ειδώλια θα μιλήσουν τα ίδια για την κοινωνία που τα δημιούργησε, μέσα από τις διάφορες ενότητες της έκθεσης». Οι φήμες θέλουν ακόμα τον πολυπράγμονα καθηγητή Αρχαιολογίας να αναλαμβάνει τα ηνία του Μουσείου της Ακρόπολης, αλλά ο ίδιος απαντά διπλωματικά: «Όσες φορές ανέλαβα ένα πόστο, αυτό του προέδρου του Τμήματος ή του κοσμήτορα, το έκανα για να βοηθήσω τα παιδιά, την ανασκαφή ή το πανεπιστήμιο, προσφέροντας όπου και όπως μπορούσα.



Από τη νεκρόπολη της Ορθής Πέτρας. Το δεύτερο πιθάρι τοποθετήθηκε «συμπληρωματικά» για να καλυφθεί το σώμα του μικρού παιδιού που ετάφη μέσα σ' αυτό.

Και θα το κάνω, αν πιστεύω ότι μπορώ με αυτό τον τρόπο μπορώ να φανώ χρήσιμος στον χώρο του πολιτισμού, είτε αυτός λέγεται Αρχαιολογία, είτε μουσείο, είτε οτιδήποτε άλλο. Αν νομίζει, λοιπόν, η πολιτεία ότι μπορώ να φανώ χρήσιμος σε άλλο πόστο, να μου το πει.




Ο λόφος της αρχαίας Ελεύθερνας: Βρίσκεται στην καρδιά της Κρήτης- στη μέση περίπου απόσταση από την αρχαία Κυδωνία (Χανιά) στα δυτικά και την Κνωσσό στα ανατολικά, κι ακόμη από τη Φαιστό και τη Γόρτυνα στα νότια. Στους πρόποδες του Ψηλορείτη της αρχαίας ΄Ιδης και σε υψόμετρο περίπου 380 μέτρα από την επιφάνεια της θάλασσας. Και είναι μια υπερχιλιετής «διαδρομή» της αρχαίας Ελεύθερνας (γιατί περί αυτής ο λόγος) από το 3.000 π.Χ. μέχρι το 14 αιώνα μ. Χ. που ήρθε στο φως βήμα - βήμα κατά τη διάρκεια μιας 30χρονης ανασκαφής από το Πανεπιστήμιο Κρήτης σε συνεργασία με τον καθηγητή Νίκο Σταμπολίδη. Και είναι, επίσης, η πρώιμη εποχή του Σιδήρου (από το 900 π.Χ. ως τα τέλη του 6ου ή τις αρχές του 7ου αιώνα π.Χ.) που αποδείχτηκε η πιο σημαντική περίοδος της πόλης που συνδέεται άμεσα με τον ΄Ομηρο και την αυγή του ελληνικού πολιτισμού.

Ξέρει πού βρίσκομαι και ποιος είμαι. Αν δεν το μάθει από τον τρόπο που δρω και σκέφτομαι στον χώρο του πολιτισμού, από πού αλλού θα το μάθει; Εγώ είμαι εδώ». Επειδή, όμως, κανείς δεν ξεφεύγει ποτέ από την Ακρόπολη και επειδή ακριβώς το σπίτι του τυγχάνει να βρίσκεται ακριβώς απέναντι από τον ιερό βράχο, δεν μπορώ να μην τον ρωτήσω τι νιώθει όταν αντικρίζει καθημερινά αυτό το θέαμα από το μπαλκόνι του σπιτιού του



Χρυσό́ μηνοειδές περίαπτο με παράσταση λέοντα. 7ος αι. π.Χ. Νεκρόπολη Ορθής Πέτρας. Ελεύθερνα, Κρήτη.

Δεν μπορείς να μην εντυπωσιάζεσαι όταν βλέπεις την τελειότητα στα ανθρώπινα δημιουργήματα, και δεν το λέω καθόλου σοβινιστικά ή ελληνοκεντρικά αλλά με την έννοια του παγκόσμιου πολιτιστικού αποθέματος. Ο Παρθενώνας είναι ένα σύμβολο δημοκρατίας, όπου οι θεοί έχουν την ίδια μορφή και ενδεχομένως και τα ίδια πάθη με τους ανθρώπους, επειδή ακριβώς έγιναν κατ' εικόνα και ομοίωσή τους. Αυτός σκέφτηκε τον θεό του και αυτός τον έπλασε έτσι.


Χρυσό περίαπτο, πριν τα μέσα του 7ου αι. π.Χ. Από τις «αριστοκράτισσες-ιέρειες» του μνημειακού τάφου Μ στην Ορθή Πέτρα Ελεύθερνας. Αρχαιολογικό Μουσείο Ρεθύμνου, ΑΚΜ Μ4570.

Επειδή, όμως, το μνημείο μπορεί να σε καθυποτάξει, πρέπει να το βλέπεις λοξά, σαν τον ήλιο που δεν μπορείς να τον κοιτάξεις κατάματα γιατί σε καίει. Εδώ είναι που η φαντασία, το συναίσθημα και η πράξη έφτιαξαν μια τελειότητα, ακόμα και αν υπήρξαν δούλοι που εργάστηκαν εδώ. Άλλωστε, δεν άλλαξε ο άνθρωπος από τότε μέχρι σήμερα: εξακολουθεί να αγαπάει και να μισεί λίγο ή πολύ, να φθονεί, να έχει ένστικτα που δεν μπορεί να καθυποτάξει. Επομένως υπάρχει, εν προκειμένω, μια διάσταση που πρέπει να γεφυρωθεί, αν θέλουμε να μιλήσουμε για το κλασικό, με την έννοια της κλάσεως, του ότι δεν υπάρχει κάτι ανώτερο για να ορίσει κανείς. Αν θέλουμε, βέβαια, να ξαναγίνουμε κλασικοί και να καταλάβουμε τι είναι ο Παρθενώνας.

Το εσωτερικό του Μουσείου στην Ελεύθερνα

Η αγάπη μου για την Αρχαιολογία δεν ξεκινάει από μια ρομαντική τάση, καθώς ο άνθρωπος έχει μέσα του ταυτόχρονα το καλό και το κακό − απλώς το θέμα είναι προς τα πού θα κλίνει κάθε φορά.

—Είναι, δηλαδή, ένας κόσμος που περιλαμβάνει τις δυο όψεις των αντιθέτων, το απολλώνιο και το διονυσιακό, εκεί όπου οι ναοί των δύο θεών συνυπήρχαν ο ένας δίπλα στον άλλο, όπως στη Δήλο, ένα από τα μέρη απ' όπου ξεκινήσατε ως αρχαιολόγος; Θέλετε να μου μιλήσετε για τα χρόνια εκείνα;
Είχα μόλις απολυθεί από τον στρατό το 1982 όταν βρέθηκα στη Δήλο για να «βγάλω το φίδι από την τρύπα» αναφορικά με τα περίφημα Σφραγίσματα της Δήλου. Και ακολούθησα τον δρόμο προς την Ασκητική, γιατί η Δήλος ήταν και παραμένει ασκητική, τουλάχιστον στη μορφή που την ξέρω εγώ και τη βιώνουν όχι οι τουρίστες, αλλά οι φύλακές της, ιδιαίτερα μιας παλαιότερης γενιάς. Τότε δεν υπήρχε καν ρεύμα στο νησί, ούτε κινητά, ούτε καν προμήθειες. Όταν αποκλειόσουν από τον καιρό, έπρεπε να αρκεστείς στις προβάτσες, δηλαδή στα χόρτα που έτρωγαν τα πρόβατα, ή να βράσεις κοχύλια για να φτιάξεις σούπα ή να αφεθείς στην τύχη, όπως συνέβη όταν έτυχε να πλένω τα πόδια μου στην προκυμαία, περιμένοντας να φανεί κάποιο πλοίο, και ένα χταπόδι, βλέποντας τις λευκές πατούσες μου, νόμιζε ότι βρήκε τροφή και τις τύλιξε με τις βεντούζες του κι εγώ, συνηθισμένος από τη ζωή στη θάλασσα, το τράβηξα απότομα και άρχισα να το χτυπάω στην προκυμαία για να φτιάξω, στη συνέχεια, ένα καταπληκτικό χταποδοπίλαφο. Είναι εικόνες που τις έχω ζήσει με τους φοιτητές και τις φοιτήτριές μου και δεν θα τις ξεχάσω ποτέ.

—Πώς μπορεί, αλήθεια, να τα βάλει κανείς με τα τρομακτικά στοιχεία της φύσης, με την οποία αναγκαστικά αντιπαρατίθεται ως αρχαιολόγος;
Μα, δεν είναι καθόλου τρομακτικά! Μπορεί να μην είναι εύκολη η ζωή στη φύση, αλλά έχει μια γοητεία μοναδική. Στη Δήλο πέρασα καλοκαίρια, χειμώνες, ακόμα και Χριστούγεννα και Πρωτοχρονιά, καθώς, έχοντας γίνει ήδη καθηγητής στο πανεπιστήμιο, δεν είχα άλλο χρόνο για να συνεχίσω το έργο μου. Είναι ωραίο, όμως, να είσαι από τους λίγους ανθρώπους που μπορούν να χαζεύουν τα περίφημα «κροκοδειλάκια» που λιάζονται στις ζεστές πέτρες, τις ιγκουάνες της Δήλου, απολαμβάνοντας τα χρώματα του δειλινού και την αέναη κίνηση της θάλασσας του αρχιπελάγους. Και να μπορείς έτσι να διαβάζεις το αλφαβητάρι των άστρων, έχοντας στο μυαλό τον Σεφέρη: «Λίγες οι νύχτες με φεγγάρι που μ' αρέσαν. Τ' αλφαβητάρι των άστρων που συλλαβίζεις / όπως το φέρει ο κόπος της τελειωμένης μέρας». Ξέρετε, μπορεί να ακούγονται ρομαντικά όλα ετούτα, αλλά είναι κομμάτι της δικής μου ζωής.







Το εμβληματικό αντικείμενο του Μουσείου δεν είναι άλλο από μια χάλκινη ασπίδα (830/20 - 730/20 π. Χ.) που «άσπιζε», δηλαδή προστάτευε τα καμμένα οστά του νεκρού πολεμιστή που βρέθηκαν στο πήλινο τεφροδόχο αγγείο που κάλυπτε. Δίπλα στην αυθεντική, στέκει ένα ομοίωμα της ασπίδας που μπορούν να ψηλαφίσουν οι μικροί και μη επισκέπτες.

—Άλλωστε, από αυτό το αρχιπέλαγος είναι που ήρθαν οι συγκινήσεις όταν φέρατε στο φως τον ομηρικό πολιτισμό, όπως σας αποκαλύφθηκε μέσα από τις ανασκαφές στην Ελεύθερνα.

Εννοείται. Και πριν από την Ελεύθερνα υπήρχε η Άκανθος της Χαλκιδικής. Υπήρχαν η Βεργίνα και οι Φίλιπποι. Ήταν τότε που, πηγαίνοντας ένα απόγευμα −ας μου επιτραπεί η έκφραση− να ουρήσω, όταν δούλευα, νεαρός φοιτητής, στο πλευρό του καθηγητή Βυζαντινής Αρχαιολογίας, Πελεκανίδη, είδα να ξεπροβάλει από τα χώματα ένα νόμισμα κι έτρεξα με λαχτάρα να το πλύνω και να το δώσω στον Πελεκανίδη, ανακαλύπτοντας πως επρόκειτο για νόμισμα της εποχής του αυτοκράτορα Ηρακλείου ανάμεσα στο 627 και το 641 μ.Χ. Αυτό είναι ένα βίωμα που δεν φεύγει ποτέ και υπάρχουν πολλές τέτοιες στιγμές και ανάλογα βιώματα τα οποία για μένα είναι ζωή, είναι άνθρωποι, είναι μνήμη που ξαναφέρνω στο σήμερα για να μην ξεχαστεί, γιατί ό,τι δεν ξεχνιέται, ζει.

—Αυτό είναι, προφανώς, για εσάς η αρχαιολογία. Κάτι που παραμένει ζωντανό στο τώρα, όπως φαίνεται και από τον τρόπο που λειτουργεί το Μουσείο στην Ελεύθερνα, κάτι έξω από τις προθήκες;
Φυσικά. Μα, δεν είναι τυχαίο ότι όλες οι αρχαιολογικές εκθέσεις που πέρασαν από το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης είχαν ως θέμα τον έρωτα, την υγεία και τον θάνατο, ζητήματα που απασχολούσαν και απασχολούν τον άνθρωπο μέχρι να γίνει μηχανή. Η μετάφρασή τους είναι ο άνθρωπος και αυτό τα λέει όλα. Ξέρετε, η αγάπη μου για την Αρχαιολογία δεν ξεκινάει από μια ρομαντική τάση, καθώς ο άνθρωπος έχει μέσα του ταυτόχρονα το καλό και το κακό − απλώς το θέμα είναι προς τα πού θα κλίνει κάθε φορά. Αρκεί να έχει το κουράγιο να μετατρέψει σε δύναμη την αδυναμία. Για μένα η αρχαιολογία είναι, φυσικά, το αγγείο αλλά είναι και το μυαλό, η σκέψη και το χέρι του αγγειοπλάστη, οι έρωτες και τα πάθη του, ο τρόπος που βλέπει τα πράγματα αλλά και ο τρόπος που τον βλέπει μια άλλη επαγγελματική κατηγορία σε κάποια άλλη εποχή. Είναι η συνέπεια, η συνέχεια, το όνειρο και η φαντασία, η λογική. Δεν τα ξεχωρίζω όλα αυτά, μου αρέσει να τα αναλύω και να τα συνθέτω, αλλά θέλω να κρατάω κάτι δημιουργικό, όχι καταστρεπτικό, μολονότι την ίδια στιγμή είναι μια καύση αυτή που με έκανε να δω τον Όμηρο με άλλα μάτια.



Ύστερα από τόσα χρόνια έχω καταλήξει ότι αυτό που μετράει τελικά είναι να μπορούν τα λόγια να συμπλέουν με τις πράξεις. Αν μέσα σε όλο αυτό το φάσμα, και εννοώ το διδακτικό, το ερευνητικό, το κοινωνικό, το επιστημονικό αλλά και το οικονομικό, αναδεικνύεται κάτι που μπορεί να αποτελέσει παράδειγμα προς μίμηση, τότε έχω κερδίσει την ίδια τη ζωή μου.

—Προφανώς, αναφέρεστε την περίφημη καύση στην Ελεύθερνα (που έφερε στη μνήμη την ταφική πρακτική που περιγράφεται από τον Όμηρο στις ραψωδίες του έπους). Πόσο εύκολο είναι να μπει κανείς στο μυαλό ενός πολεμιστή και να δει τι έκανε τότε;
Καταρχάς, πρέπει να έχει κανείς τον νου του και να είναι ελεύθερος από δεσμεύσεις. Να μην πει από την αρχή ότι το βρήκα ή, αν το πει, να μπορεί και να το αποδείξει. Όταν βρέθηκε ο σκελετός του δειροτομηθέντος, κοιμόμουν στον καναπέ της οικίας Κατσάλα, ο καναπές έτριζε, κοιμόμουν λίγο, αλλά στο βάθος του ύπνου μού έρχονταν εικόνες. Και όταν ξυπνούσα, σκεφτόμουν τι ωραία που θα ήταν να είχα μια μηχανή του χρόνου και να μπορούσα να ξαναζήσω τους ήχους από το σύρσιμο των βημάτων της τελετής, από τις κλαγγές των όπλων των πιστών που τη συνόδευαν, από τις οιμωγές των γυναικών, από τη μουσική που μπορεί να είχαν, από το αχνό φως από τις δάδες που θα κρατούσαν πηγαίνοντας προς τα εκεί.



Η προθήκη με τα ευρήματα από την ταφική πυρά ΛΛ/90-91 του αριστοκράτη πολεμιστή και το σκελετό του αποκεφαλισμένου (αιχμάλωτου) άνδρα. Το εύρημα και το τελετουργικό τυπικό ανακαλούν την πυρά του Πατρόκλου και τη σφαγή 12 Τρώων αιχμαλώτων προς τιμήν του από τον Αχιλλέα. Σε πρώτο πλάνο, σπονδές στο νεκρό που σώζονται ακόμα. Το καμένο από την πυρά μικρό κομμάτι του σκελετού δίπλα (καθώς την πυρά έπαιρνε ο αέρας) μαρτυρά τη συγχρονία.

Σε όλα αυτά, λοιπόν, οδηγός είναι η παρατήρηση. Κατόπιν, όμως, επιβάλλεται να διαθέτει κανείς τη γνώση, να ξέρει τα βιβλία, όλους αυτούς που έγραψαν για τον Όμηρο αλλά και όλους αυτούς που έκαναν λάθη − μην ξεχνάμε ότι ήταν η εποχή της αποδόμησης του Σακελλαράκη που ήταν φίλος μου, κάτι που με έκανε να είμαι ακόμα πιο προσεκτικός. Και έλεγα «πρόσεχε, γιατί πολύ εύκολα μπορεί να βρεθείς δειροτομηθείς κι εσύ ο ίδιος, αν έχεις κενά».



Σταφύλια 2.500 ετών. Το αποτεφρωμένο σταφύλι που βρέθηκε στις ανασκαφές συνδέεται με την καύση του αριστοκράτη πολεμιστή.

Γι' αυτό και κατάλαβα πού ακριβώς συνίσταντο οι πονηρές ερωτήσεις που μου έκαναν το 1993 στο Διεθνές Συνέδριο, όταν το πρωτοπαρουσίασα (το εύρημα του «δειροτομηθέντος σιδήρω»), ώστε να μπορώ να απαντήσω στην ερώτηση του σοφού Γερμανού ότι ο σφαγμένος βρισκόταν στα βορειοδυτικά της πυράς του πρίγκιπα πολεμιστή και ότι φυσούσε νοτιοανατολικός άνεμος, γιατί είχα την τύχη να έχει κάψει ή, μάλλον, καλύτερα καψαλίσει ορισμένα από τα οστά της άκανθας που δεν είχαν ψαχνό κι έτσι είχα τη συγχρονικότητα της καύσης με τη σφαγή. Εδώ, λοιπόν, είναι που μετράνε ταυτόχρονα η παρατηρητικότητα και η τύχη.

—Αλήθεια, δεν έχετε σκεφτεί ποτέ να εγκαταλείψετε, δεν έχετε φτάσει σε απόγνωση;
Σε απόγνωση μπορεί να έχω φτάσει, αλλά να εγκαταλείψω, όχι, δεν το έχω σκεφτεί ποτέ. Η απόγνωση με κάνει ακόμα πιο επίμονο, μου δίνει δύναμη και, ξέρετε, είναι σημαντικό πράγμα η επιμονή, γιατί άλλο επίμονος και άλλο εμμονικός. Ύστερα από τόσα χρόνια έχω καταλήξει ότι αυτό που μετράει τελικά είναι να μπορούν τα λόγια να συμπλέουν με τις πράξεις. Αν μέσα σε όλο αυτό το φάσμα, και εννοώ το διδακτικό, το ερευνητικό, το κοινωνικό, το επιστημονικό αλλά και το οικονομικό, αναδεικνύεται κάτι που μπορεί να αποτελέσει παράδειγμα προς μίμηση, τότε έχω κερδίσει την ίδια τη ζωή μου. Μπορώ να πω ότι άξιζε. Το να πει ο Ανώτατος Άρχων της χώρας ότι το Μουσείο στην Ελεύθερνα συνιστά υπόδειγμα οικονομικής διαφάνειας σε εποχές που δεν μπορεί κανείς να πει κάτι τέτοιο ούτε για τα παιδιά του, για μένα είναι μια πληρωμή που δεν πληρώνεται. Όσο καλά και αν είναι τα λόγια που σας λέω, όσο ωραία και άσχημα και αν μπορώ να τα εκφράσω, αν δεν πράττω αυτά που πρεσβεύω, αν η εικόνα και η ουσία δεν ταυτίζονται, τότε ποιο το κέρδος; Σε αυτή την περίπτωση, ποια θα είναι η ζωή μου; Μόνο τότε μπορώ να πω ότι νιώθω πως έχω κερδίσει την ίδια μου τη ζωή.
Για μένα η αρχαιολογία είναι, φυσικά, το αγγείο αλλά είναι και το μυαλό, η σκέψη και το χέρι του αγγειοπλάστη, οι έρωτες και τα πάθη του, ο τρόπος που βλέπει τα πράγματα αλλά και ο τρόπος που τον βλέπει μια άλλη επαγγελματική κατηγορία σε κάποια άλλη εποχή....

Από την ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ -www.lifo.gr-Φωτό: Πάρις Ταβιτιάν/ LIFO
και -www.thetoc.gr/




Τρία χρόνια είχαμε να μάθουμε νέα από την Ελεύθερνα. Μολονότι αυτή η φράση ακούγεται οξύμωρη –τι νέα να λάβει κανείς από έναν αρχαίο τόπο, ο οποίος άλλωστε έχει ήδη δώσει σπουδαία ευρήματα–, ωστόσο έχει τη βάση της. Στον αρχαιολογικό χώρο της Ελεύθερνας η συστηματική ανασκαφή του Πανεπιστημίου Κρήτης υπό τη διεύθυνση του καθηγητή Νίκου Σταμπολίδη συνεχίζεται.

«Σκάβω εκεί τα τελευταία 35 χρόνια, από το 1984», λέει. «Ηδη φοιτητές μου που δούλεψαν στην ανασκαφή έχουν γίνει διδάκτορες, κάποιοι καθηγητές. Και θα συνεχίσουμε να σκάβουμε για καιρό. Αυτή είναι η μεγάλη τύχη του αρχαιολόγου: μπορεί να βρίσκεται στο σκάμμα όσο αντέχει το σώμα του. Γιατί η ψυχή του το επιθυμεί πάντα».

Μιλήσαμε με τον Νίκο Σταμπολίδη όσο ακόμη βρισκόταν στην Αθήνα, στο γραφείο του στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, την παραμονή της αναχώρησης για την Κρήτη. Εκεί, σήμερα το απόγευμα, σε μια εκδήλωση για τον τουρισμό και τον πολιτισμό που διοργανώνεται υπό την αιγίδα του NDF (φορέας Ν. Δασκαλαντωνάκης), πρόκειται να μάθουμε νέα από την Ελεύθερνα. Θα είναι αυτή η πρώτη φορά που θα συμβεί κάτι τέτοιο μετά το 2016, τότε που εγκαινιάστηκε ο αρχαιολογικός χώρος και το μουσείο, το δεύτερο σε επισκεψιμότητα μετά το περίφημο Αρχαιολογικό Μουσείο του Ηρακλείου. Γιατί χρειάστηκε να περιμένει τόσο πολύ το κοινό για να μάθει τι συμβαίνει σε αυτόν τον τόσο αγαπητό για τους πολυπληθείς επισκέπτες του τόπο;



Εργασίες συντήρησης του ψηφιδωτού δαπέδου του βόρειου κλίτους της Βασιλικής.

«Επειδή θεωρώ ότι αυτό δεν μπορεί να γίνεται μερικώς», απαντά. «Είναι καλύτερα να περιμένει κανείς ώστε να έχει μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα αυτού που ανασκάπτει για να μπορεί να δώσει σφαιρικά τα πρώτα ολοκληρωμένα συμπεράσματα». Είναι γνωστή η αφηγηματική δεινότητα του καθηγητή. Απευθύνεται πάντοτε σε ένα ευρύ ακροατήριο –όχι μόνον ειδικών–, θεωρώντας πως οτιδήποτε σχετίζεται με τον πολιτισμό του παρελθόντος αποτελεί δημόσιο αγαθό. Η νέα, γοητευτική του αφήγηση συνδέεται με δύο πρωτοχριστιανικές εκκλησίες, τις δύο βασιλικές που αναδύθηκαν στην επιφάνεια του αρχαιολογικού χώρου της Ελεύθερνας αλλάζοντας τη μορφή του τοπίου. Τι μας λένε τα νέα ευρήματα για την ιστορία αυτού του τόπου, που είναι γνωστός κυρίως για τη σχέση του με τα ομηρικά χρόνια;

«Η Ελεύθερνα έχει όλα τα χαρακτηριστικά μιας διαχρονικής κατοίκησης, μια ιστορία τεσσερισήμισι χιλιάδων ετών», λέει ο Νίκος Σταμπολίδης. «Το θέμα είναι να εντοπίζει κανείς πού μπορεί να σκάψει για να ανακαλύψει τα ίχνη αυτής της συνέχειας. Αυτό που πάντα κεντρίζει το ερευνητικό μου ενδιαφέρον είναι οι περίοδοι μετάβασης από μια εποχή σε μια άλλη. Ετούτο μπορέσαμε να το δείξουμε στη νεκρόπολη της Ορθής Πέτρας που φωτίζει τη μετάβαση από την ύστερη εποχή του Χαλκού στην πρώιμη του Σιδήρου, στα λεγόμενα ομηρικά χρόνια, στην αυγή του ελληνικού πολιτισμού. Χάρη σε εκείνα τα ευρήματα λέμε με βεβαιότητα ότι τα ταφικά έθιμα που περιγράφονταν στην Ιλιάδα από τον Ομηρο δεν ήταν ποιητική αδεία αλλά απολύτως αληθινά.

Η νέα προσπάθεια αφορά τη μετάβαση από τον παγανισμό, τον αρχαίο ειδωλολατρικό κόσμο, στον χριστιανισμό (3-5ος αι. μ.Χ.). Το θέμα είναι να εντοπίσει κανείς πού μπορεί να σκάψει για να βρει τέτοια στοιχεία. Ετσι, ενώ η ομηρική νεκρόπολη της Ορθής Πέτρας βρίσκεται στη δυτική πλαγιά του λόφου της Ελεύθερνας, προχωρήσαμε την ανασκαφή στο αντίθετο σημείο, στην ανατολική πλευρά του λόφου, και μάλιστα πολύ κοντά στο δεύτερο φυλάκιο του αρχαιολογικού πάρκου.



Λεπτομέρεια του ψηφιδωτού δαπέδου.

Στη μέση του μήκους του λόφου, στη θέση Αγία Ειρήνη, ανασκάψαμε αυτά τα τελευταία 3 χρόνια μια μεγάλη τρίκλιτη βασιλική για τα δεδομένα της Κρήτης, περίπου 25 μέτρα επί 17 μέτρα, η οποία μας έδωσε εξαιρετικά στοιχεία γι’ αυτό που ζητούσαμε: δηλαδή πώς περνάει από τον παγανισμό στον χριστιανισμό και πώς επιβάλλεται η καινούργια θρησκεία με κτίσματα δυνατά και μεγάλα, και με μια ολότελα διαφορετική αισθητική».

Αποτυπώματα

«Το πιο απίθανο είναι ότι, ανασκάπτοντας τους γκρεμισμένους τοίχους της εκκλησίας, βρίσκαμε σοβάδες (λάσπη) με αποτυπώματα από αρχαία γράμματα. Καθαρίζοντας τις πέτρες, διαπιστώναμε ότι αυτά είναι μεγάλα κομμάτια ή και ολόκληρες επιγραφές του 6ου αι. π.Χ., δηλαδή αρχαϊκά και πρώιμα κλασικά. Γεγονός που σημαίνει ότι είτε βρήκαν γκρεμισμένα αυτά τα κτίσματα και χρησιμοποίησαν το υλικό στη βασιλική είτε γκρέμισαν οι ίδιοι ως ειδωλολατρικά τα κτίσματα. Αυτό θα αποδειχθεί εναργέστερα με την πρόοδο της μελέτης της υλικού».

Προφανώς οι εργασίες δεν έχουν ολοκληρωθεί και ο καθηγητής μιλάει με ενθουσιασμό για την πολύβουη κυψέλη που αποτελεί μια ανασκαφή, μια «τράπεζα» φίλων της επιστήμης, της Κρήτης, της Ελλάδας. Η δουλειά στην ανασκαφή δεν είναι εύκολη αλλά δένει τους ανθρώπους μεταξύ τους και με τον τόπο. Το ψηφιδωτό που βρέθηκε στη βασιλική συντηρήθηκε με μεγάλο κόπο, ψηφίδα ψηφίδα. Εχει μήκος 17 μέτρα και έχει στην απόληξή του στις άκρες του κισσόφυλλα και ρόδια. «Απλώνεται στον νάρθηκα και μοιάζει με ένα χαλί που οδηγεί τους πιστούς προς τον Παράδεισο», λέει ο Ν. Σταμπολίδης.