Η Πόλις Εάλω…

Ο θανάσιμος τραυματισμός του Ιωάννη Ιουστινιάνη (29 Μαΐου 1453)

γράφει ο Κωνσταντίνος Λινάρδος

Στις 26 Ιανουαρίου του 1453, κατέφτανε στην Κωνσταντινούπολη μαζί με 700 στρατιώτες, ο κατά Δούκα “ επιδέξιος ανήρ και εις παραταγάς και συνασπισμούς πολέμων δοκιμώτατος “ Γενουάτης, Ιωάννης Ιουστινιάνη Λόγγο. Τον είχε καλέσει ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, απονέμοντας του, με την άφιξη του το ανώτατο αξίωμα του Πρωτοστράτορα, καθώς και τον τίτλο του Δεσπότη της Λήμνου. Πρώτη τους ενέργεια η επιθεώρηση των τειχών και κοινή τους απόφαση η άμυνα να επικεντρωθεί στο εξωτερικό τείχος πίσω από την τάφρο, ενώ ο Ιουστινιάνης αρχικά ανέλαβε την υπεράσπιση των τειχών που βρίσκονταν κοντά στο παλάτι. Ο ερχομός του τόνωσε το ηθικό των αμυνομένων, ενώ η παρουσία του συνέβαλλε τα μέγιστα στην απόκρουση των επιθέσεων του Οθωμανικού στρατού.

Επιδέξιος , γενναίος και ακούραστος κέρδισε τον θαυμασμό και την εμπιστοσύνη όλων, ενώ η έμπνευση του για την αυτοσχέδια κατασκευή οχυρωματικού αναχώματος στη θέση των κατεστραμμένων εξωτερικών τειχών, δυσκόλευε αφάνταστα τον Οθωμανικό στρατό. Όμως ο σπουδαίος πολέμαρχος ακριβώς την στιγμή της κορύφωσης της τελικής μάχης τραυματίζεται θανάσιμα και αποχωρεί ….Όπως αναφέρει και ο αυτόπτης μάρτυρας Pusculus σε ποίημα του : “ auxilium deus ipse negavit “ Ήταν το σημείο που ο ίδιος ο Θεός αρνήθηκε να βοηθήσει …

Άλυτο μυστήριο παραμένει όμως το που και πότε τραυματίστηκε αλλά και από ποιους …Είναι εντυπωσιακό ότι οι περισσότεροι από όσους μνημονεύουν το περιστατικό του τραυματισμού του όχι μόνο αναφέρουν διαφορετικά σημεία του σώματος του αλλά και διαφορετικές εκδοχές που ξεκινούν από το ότι σηκώθηκε και έφυγε μόνος του μέχρι ότι τραυματίστηκε από μέσα…Οι βενετοί ιστοριογράφοι όπως ο Zorzi Dolfin τον ψέγουν επί δειλία, ενώ ο Nicolo Barbaro πάει ένα βήμα παραπέρα γράφοντας ότι ενώ η πόλη ακόμη κρατούσε , εκείνος σηκώθηκε και έφυγε διαδίδοντας μάλιστα ψευδώς ότι είχε αλωθεί…

(Πάντως τα λεγόμενα του Barbaro φαίνεται ότι τα αμφισβητούν και οι ίδιοι οι βενετοί , αφού στο πρωτότυπο χρονικό που φυλάσσεται στην Μαρκιανή βιβλιοθήκη της Βενετίας και στο σημείο που γίνεται αναφορά για εγκατάλειψη του αγώνα, υπάρχει υποσημείωση που αναφέρει “ επειδή τραυματίστηκε από βέλος …“). (G. Schlumberger “ Πολιορκία και άλωση της Κωνσταντινούπολης “). Από την άλλη πλευρά υπάρχουν χρονικά που αναφέρουν ότι τραυματίστηκε από μέσα…

Η εκδοχή αυτή υποστηρίζεται στο χρονικό του Ιέρακος που χρημάτισε Μεγάλος Λογοθέτης του πατριαρχείου τον 16ο αιώνα και που κατέληξε στο συμπέρασμα αυτό μελετώντας τα πατριαρχικά αρχεία αλλά και ακούγοντας κάποιες παραδόσεις .

(Μεσαιωνική βιβλιοθήκη Κωνσταντίνου Σάθα Τόμος Α ` Στίχοι. 631-641).

Προ πάντων δε ην πρόμαχος αυτός εν ταις χαλάστραις,

Ως έδει τε εμάχετο στερρώς εν τω πολέμω

Αλλά γε βάσκανος ανήρ τις δια τουφεκίου

Βάλλει επί τω ήρωι και πλήττει τον γενναίον,

Και φόνον προεξένησεν εις άνδρα τηλικούτον.

Λέγεται δε εκ των εντός Ρωμαίων ην ο δράσας

Τούτο το επιβούλευμα κατά του Γενουβίσου,

Φθόνω τρωθείς , ως είθισται πάντοτε τοις βασκάνοις.

Εις δε τας νήας εισελθών απήλθεν εις πατρίδα,

Πνέων έτι ο δυστυχής τα λοίσθια θανάτου.

Η εκδοχή αυτή αναφέρεται και σε χρονικό ανωνύμου. Συγκεκριμένα αναφέρεται ότι ο Ιουστινιάνης τραυματίστηκε από βολή στο δεξιό πόδι πιθανότατα από μέσα αν και αυτό δεν μπορεί να αποδειχθεί . “Εφημίσθη ουν ότι ένδοθεν του κάστρου δέδωκαν αυτόν, αλλά ουκ οιδέ τις όπως γέγονεν”. (Μεσαιωνική βιβλιοθήκη , Σάθας Τόμος Ζ `). Την άποψη αυτή συμμερίζεται και ο Ιταλός Christoforo Riccherio στο έργο του “La pressa di Constantinopole”.

Αντίθετα όλοι οι χριστιανοί χρονικογράφοι της εποχής, παραδέχονται ότι πληγώθηκε από Οθωμανικό βέλος ή βολή, όμως υπάρχουν διαφορετικές εκτιμήσεις, τόσο για το σημείο του τραυματισμού, όσο και για την σοβαρότητα του, ενώ δεν λείπουν και οι επικρίσεις αναφορικά με την αποχώρηση του….Ο Φραντζής μας πληροφορεί ότι τραυματίστηκε στα πόδια και ότι παρά τις εκκλήσεις του Αυτοκράτορα δείλιασε και έφυγε, ενώ ο Δούκας κάνει λόγο για τραυματισμό στο χέρι πίσω από τον βραχίονα από μολυβένια σφαίρα η οποία τρύπησε τη σιδερένια χλαμύδα, προσθέτοντας ότι δεν μπορούσε να ανακουφιστεί καθόλου από τον πόνο. Για το λόγο αυτό ο Ιουστινιάνης είπε στον Βασιλιά να συνεχίσει τον αγώνα και ότι ο ίδιος θα πεταχτεί στο πλοίο για να τον περιθάλψουν και θα επιστρέψει πίσω γρήγορα. “Στήθι θαραλλέως , εγώ δε μέχρι της νηός ελεύσομαι κακεί ιατρευθείς τάχος επαναστρέψω”.

Ο Δούκας αφήνει να εννοηθεί ότι οι περισσότεροι άντρες του Ιουστινιάνη, παρέμεναν στα τείχη μέχρι που η Πόλη αλώθηκε και μόνο τότε, ο ίδιος πρόσταξε τους κήρυκες του να τους καλέσουν πίσω στα πλοία. “Ακούσας τον πικρότατον και δριμύ λόγον ουν , προστάττει τους κήρυκας δια σαλπίγγων ανακαλείν τους αυτού υπασπιστάς και συμπλώτας”.

Το ότι οι περισσότεροι στρατιώτες του Ιουστινιάνη , βρισκόντουσαν ακόμη στα τείχη όταν η Πόλη αλώθηκε αφήνει να εννοηθεί και ο Χαλκοκονδύλης. Όπως αναφέρει, ο Ιουστινιάνης τραυματίστηκε στο χέρι από τουφέκι. Το ίδιο και μερικοί στρατιώτες του που εγκατέλειψαν το σημείο που υπεράσπιζαν. Οι Τούρκοι αμέσως εισέβαλαν από εκεί , τρέποντας τους Γενοβέζους στρατιώτες σε φυγή και εισβάλλοντας στην Πόλη.

“Και ο Λόγγος αυτός τιτρώσκεται τηλεβολίσκω εις την χείρα, και τινές άλλοι των οπλιτών επετριτρώσκοντο και εκλιπόντες την χώραν, ή εστήκεσαν , αυτίκα, βιαζόμενοι εισέπιπτον και τους τε οπλίτας των Ιανυίων ετρέψαντο και επικείμενοι εφόνευον”.

Ο Λεονάρδος ο Χίος αναφέρει ότι τραυματίστηκε με βέλος κάτω από την μασχάλη , ψέγοντας τον μάλιστα επειδή εγκατέλειψε την θέση του για να πάει να βρει γιατρό χωρίς όμως να αφήσει αντικαταστάτη γεγονός ολέθριο για την συνέχεια της αντίστασης. Αντίθετα ο Τετάλντι που κάνει λόγο για τραυματισμό από βλήμα που ρίχτηκε από τουφέκι παλαιού τύπου, σημειώνει ότι πριν φύγει ανέθεσε την διοίκηση σε δύο αξιωματικούς του. Στο Βαρβερινό κώδικα αναφέρεται ότι τραυματίστηκε με μια σαΐτα στα σαγόνια , ενώ ο Κριτόβουλος γράφει ότι βλήμα βαλλίστρας διαπέρασε τον θώρακα του τραυματίζοντας τον σοβαρά στο στέρνο. Ο Ιουστινιάνης σωριάστηκε κάτω και οι σύντροφοι του απελπισμένοι και αποκαρδιωμένοι πήραν τον αρχηγό τους και αποχώρησαν, παρά τις παρακλήσεις του αυτοκράτορα να παραμείνουν στις θέσεις τους …

“Βάλλεται μεν Ιουστίνος καιρίαν βέλει των από μηχανής κατά του στέρνου δια του θώρακος διαμπάξ και βληθείς πίπτει αυτού και αποκομίζεται ες την ιδίαν σκηνήν κακώς έχων. Εκλύονται δε οι μετ’ αυτού πάντες απειρηκότες τω πάθει και καταλείψαντες το τε σταύρωμα και το τείχος ίνα εμάχοντο, προς έν μόνον εώρων, αποκομίσαι τε τούτον εν ταις ολκάσι και αυτοί αποκομισθήναι σως, καίτοι του βασιλέως Κωνσταντίνου πολλά παρακαλούντος αυτούς και υπεσχημένου μικρόν παραμείναι, έως αν ο πόλεμος λωφήση οι δ’ ουκ εδέξαντο, αλλ’ αναλαβόντες τον ηγεμόνα σφων ωπλισμένοι εχώρουν επί τας ολκάδας σπουδή και δρόμω μηδενός επιστρεφόμενοι των άλλων”.

Τα λεγόμενα αυτά ενισχύονται και από τα όσα γράφει ο Νέστωρ Ισκεντέρ στο Σλαβονικό χρονικό του, όπου μάλιστα γίνεται λόγος για δύο τραυματισμούς. Συγκεκριμένα ο Ισκεντέρ αναφέρει ότι ο Ιουστινιάνης τραυματίστηκε για πρώτη φορά το βράδυ της Κυριακής από πέτρινη μπάλα (ή πιθανότατα θραύσματα πέτρας) και ενώ επιδιόρθωνε ζημιές σε ένα πύργο. Αμέσως τον πήγαν στη σκηνή του για να του προσφερθούν οι πρώτες βοήθειες, όμως εκείνος επέμενε να επιστρέψει στη θέση του όπως και έγινε. Ο δεύτερος (και καθοριστικός) τραυματισμός του έγινε την στιγμή που η γενική επίθεση ήταν στην πλέον κρίσιμη στιγμή της από χτύπημα που τον βρήκε στο δεξιό ώμο ρίχνοντας τον κάτω ξερό.

Τότε οι σύντροφοι του κλαίγοντας και θρηνώντας τον πήραν και έφυγαν παρά τις ικεσίες του αυτοκράτορα προς αυτούς να παραμείνουν στις θέσεις τους. Από Οθωμανικής πλευράς ο Τουρσούν Μπέης προσπαθώντας να εξυψώσει και την ανδρεία των πολεμιστών του αναφέρει ότι ένας εξ αυτών τον τρύπησε με το σπαθί του .

Όπως αντιλαμβάνεται ο καθένας ασφαλή συμπεράσματα δεν μπορούν να βγούνε…

Η άποψη του Βενετού Barbaro, (πέραν της αντιπάθειας του για οτιδήποτε σχετίζεται με την Γένοβα) , περί επαίσχυντης φυγής, δεν υιοθετείται ούτε από τους Βενετούς που το επισήμαναν ακόμη και στο πρωτότυπο χρονικό του…Αλλά και η άποψη περί τραυματισμού από μέσα, αναφέρεται μόνο από ιστορικούς του επόμενου αιώνα, που ανακατεύουν ιστορικά γεγονότα με μύθους. Μία μερίδα ιστοριογράφων όπως οι Φραντζής και Λεονάρδος της Χίου, αν και παραδέχονται τον τραυματισμό του, θεωρούν ότι έπρεπε να παραμείνει στη θέση του διότι η αποχώρηση του και μάλιστα χωρίς να αφήσει αντικαταστάτη προκάλεσε μοιραία σύγχυση μεταξύ των στρατιωτών του και οδυνηρό αδυνάτισμα της άμυνας…

Ευνοϊκότερη για τον Ιουστινιάνη είναι η αναφορά των Τετάλντι, Δούκα και Χαλκοκονδύλη. Ο Τετάλντι αναφέρει ότι όρισε αντικαταστάτες, ενώ οι δύο Έλληνες ιστορικοί, αναφέρουν ότι οι περισσότεροι στρατιώτες του, παρέμειναν στις επάλξεις. Άκρως ενδιαφέρουσα είναι όμως και τα όσα αναγράφονται στο σλαβονικό χρονικό, αλλά και από τον Κριτόβουλο. Στα δύο αυτά χρονικά αναφέρεται ότι ο τραυματισμός του Ιουστινιάνη ήταν εξαρχής πολύ σοβαρός και ότι ουσιαστικά ο Παλαιολόγος απευθυνόταν στους αξιωματικούς του και όχι στον ίδιο που πιθανότατα διατηρούσε με δυσκολία τις αισθήσεις του.

Η προσωπική μου εκτίμηση είναι ότι ο Ιουστινιάνης, δεν μεταφέρθηκε κατευθείαν στο καράβι του (που σημειωτέον βρισκόταν στην άλλη άκρη της πόλης …) . Εκείνο που φαίνεται αρκετά πιθανό είναι αμέσως μετά τον τραυματισμό του (και ενώ υπέφερε) να ζήτησε να δει την πληγή του γιατρός και για το λόγο αυτό μεταφέρθηκε στη σκηνή του που βρισκόταν κοντά στο σημείο που διεξαγόταν η μάχη (όπως αναφέρεται ξεκάθαρα από τον Κριτόβουλο “αποκομίζεται ες την ιδίαν σκηνήν κακώς έχων” το Σλαβονικό χρονικό, αλλά και επιβεβαιώνεται έμμεσα από συζητήσεις που σύμφωνα με χρονικά έγιναν με τον Αυτοκράτορα! Εκεί διαπιστώθηκε η σοβαρότητα του τραύματος και τότε αποφασίζεται η μεταφορά του στο πλοίο, ίσως και χωρίς την δική του συναίνεση….

Αρκετοί ιστοριογράφοι (όπως ο Φραντζής και ο Λεονάρδος ο Χίος που βρίσκονταν όμως σε άλλα σημεία της πόλης) βλέποντας ή ακούγοντας τα περί μεταφοράς του στο πλοίο, κατεχόμενοι από συναισθηματική φόρτιση και μη γνωρίζοντας όλες τις λεπτομέρειες, δεν δίστασαν να τον κατηγορήσουν, γεγονός που όμως αδικεί τον γενναίο πολέμαρχο που έδωσε τελικά και την ίδια του την ζωή για την υπεράσπιση της πόλης.

Αντίθετα μου φαίνεται ποιο αληθοφανής η εκδοχή που δίνουν οι Κριτόβουλος και Νέστωρ Ισκεντέρ που αναφέρουν ότι ο τραυματισμός του ήταν πολύ σοβαρός και ότι ο ίδιος σχεδόν από την αρχή δεν είχε επαφή με το περιβάλλον… Οι στρατιώτες του, βλέποντας την μεταφορά του αρχηγού τους, έχασαν το ηθικό τους και ορισμένοι εξ αυτών άρχισαν να αποχωρούν παρά τις παρακλήσεις του αυτοκράτορα να παραμείνουν στις θέσεις τους. Οι αιτίες που τους οδήγησαν σε αυτή την απόφαση δεν μπορούν να ειπωθούν με σιγουριά. Παρόλα αυτά δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι οι στρατιώτες του ήταν επαγγελματίες μισθοφόροι , υπακούοντας τυφλά μόνο στον αρχηγό τους και ότι το κλίμα μέσα στην πόλη δεν ήταν και το ιδανικό…

Έτσι μη έχοντας εμπιστοσύνη σε κανέναν άλλον και βλέποντας ότι το ενδεχόμενο άλωσης της πόλης ήταν κάτι παραπάνω από πιθανό, ορισμένοι εξ αυτών άρχισαν με δική τους πρωτοβουλία να αποχωρούν… Την συναισθηματική, την ανθρώπινη πλευρά της μεταφοράς του στο πλοίο, αναλύει η Μαρίνα Λαμπαδαρίδου Πόθου στο εξαιρετικό της ιστορικό μυθιστόρημα “Πήραν την Πόλη πήραν την”.

“Με την διαίσθηση, που έχει η ψυχή μπρος στο θάνατο, ήξερε πως πέθαινε. Και το μόνο που ήθελε ήτανε να πάει στην πατρίδα του, τη γλυκιά γη της γενοβέζικης Χίου να ταφεί εκεί. Λέω, ίσως θα μπορούσε να μείνει. Να πεθάνει εκεί. Να μείνει άταφος στο σωρό. Πεταμένο το σώμα του, λεία των αγριμιών. Δίπλα σε αυτό του Αυτοκράτορα ίσως. Όμως , αφού λαβώθηκε πια και δεν μπορούσε να πεθάνει μαχόμενος, πως ήτανε δυνατό να τον κατηγορούνε μόνο και μόνο γιατί ζήτησε να πεθάνει με την αξιοπρέπεια που έζησε; Εκείνον που είχε θυσιάσει τη ζωή του σε μία ξένη πόλη, για τα ιδανικά που πίστευε. Α, Ιωάννη , ο χρόνος θα σε δικαιώσει . Θα σου χαρίσει τον στέφανο τον αδαμάντινο . Γιατί πρώτος εσύ τον αξίζεις”.

Έτσι αποχαιρετίστηκαν οι δύο γενναίοι. Πήγαιναν και οι δύο προς τον θάνατο. Σε λίγο ο ένας θα έπεφτε μαχόμενος με το σπαθί του μετέωρο στον αέρα. Ο άλλος θα σηματοδοτούσε το χρόνο με τις σταλαγματιές το αίμα του. Πέρασμα του αντρειωμένου!

Πηγή: Θέματα Ελληνικής Ιστορίας