Ο ΤΑΙΝΑΡΙΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ Παλαιοανθρωπολογικές έρευνες στο Απήδημα Λακωνίας

Του ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΠΙΤΣΙΟΥ

Επίκουρου Καθηγητή Ανθρωπολογικού Μουσείου (Ιατρικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών).
Συστηματικές παλαιοανθρωπολογικές έρευνες στη θέση Απήδημα και την ευρύτερη περιοχή Αρεοπόλεως Λακωνίας, τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια έχουν δώσει ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον σύμπλεγμα ευρημάτων ενιαίας παλαιολιθικής κατοίκησης στο γεωγραφικό χώρο της δυτικής Μάνης.
Σύμφωνα με όλα τα στοιχεία που έχουν συγκεντρωθεί, επίκεντρο αυτού του χώρου παλαιολιθικής δραστηριότητας πρέπει να αποτελούσε ο όρμος του Οιτύλου, στον οποίο διασώζονται καλύτερα οι παλαιογεωγραφικές συνθήκες της περιόδου εκείνης.
Σε ψυχρές περιόδους του Πλειστοκαίνου η σημαντική ταπείνωση του θαλάσσιου επιπέδου πρέπει να μετέτρεπε την περιοχή του όρμου σε ευρεία κοιλάδα, στην οποία διοχετεύονταν οι υδατοροές της ρεματιάς του Οιτύλου δημιουργώντας ευνοϊκές συνθήκες προσέλκυσης ζώων και ανθρώπων.

Τα καρστικά έγκοιλα που έχουν εποπτική θέση στην περιφέρεια του σημερινού όρμου, θα προσέφεραν καταφύγιο στον παλαιολιθικό άνθρωπο και ταυτόχρονα θα επέτρεπαν τον ασφαλή έλεγχο στις πηγές νερού και στις κινήσεις των ζωτικών - για την επιβίωση του - θηραμάτων στο χώρο της τότε κοιλάδας.

Στο σύνολό τους οι οικολογικές συνθήκες της περιοχής του όρμου του Οιτύλου δημιουργούσαν περιβάλλον γνωστό για την επιλογή του από τον παλαιολιθικό άνθρωπο από μια σειρά ανάλογων παλαιοανθρωπολογικών θέσεων στην Ευρώπη και αλλού, όπως του Neandertal στη βόρεια Γερμανία, του Arago στη νότια Γαλλία και του Shanidar στο Ιράκ. Έτσι οι σπηλιές του όρμου του Οιτύλου, ακόμη και αν δεν περιέχουν σήμερα παλαιολιθικά κατάλοιπα έχουν χωρίς αμφιβολία κατοικηθεί από τον άνθρωπο στην ίδια περίοδο με το Απήδημα.

Απόδειξη των πιο πάνω απετέλεσε η ανακάλυψη συμπλέγματος παλαιοντολογικών και προϊστορικών ευρημάτων στη θέση Μελιτζιά, δυτικά της Τσίπας. Στη θέση αυτή εργασίες εκβραχισμού για την τοποθέτηση αγωγού νερού και την κατασκευή δεξαμενής απεκάλυψαν παλαιό-καρστικό έγκοιλο στο εσωτερικό του οποίου διασώζονταν πλειστοκαινικά στρώματα με ίχνη παλαιολιθικής δραστηριότητας.

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ
Για τη σωστή ανάπτυξη του πολυδιάστατου ερευνητικού προγράμματος της Μάνης, στη διεξαγωγή των επιτόπιων εργασιών και τη μελέτη των σχετικών ευρημάτων επιδιώχθηκε η συνεργασία συναφών επιστημονικών φορέων του Πανεπιστημίου Αθηνών, του Ινστιτούτου Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών, του Δημόκριτου, του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και του ΥΠ.ΠΟ.

Ουσιαστικό αντικείμενο των σχετικών ερευνών ήταν οι εμφανίσεις πλειστοκαινικών αποθέσεων στην περιοχή Αρεοπόλεως και η διερεύνηση σε αυτές του συμπλέγματος ευρημάτων που μαρτυρούν έντονη ανθρώπινη δραστηριότητα στη διάρκεια της Παλαιολιθικής περιόδου στο χώρο της δυτικής Μάνης.

Για προφανείς λόγους ήταν σκόπιμη η σπηλαιολογική έρευνα και η καταγραφή των καρστικών σχηματισμών της περιοχής που μόνο στην περιοχή γύρω από το Απήδημα και τον όρμο του Οιτύλου - χώρο ενιαίας παλαιολιθικής κατοίκησης - ξεπερνούν τους 100.

Επίσης, συγκεντρώθηκαν στοιχεία για την παρουσία απολιθωμένων ακτογραμμών του νεώτερου πλειστοκαίνου στην ίδια περιοχή, σε μια προσπάθεια δημιουργίας χρονολογικού πλαισίου των παραλιακών πλειστοκαινικών ιζημάτων.

Αποτέλεσμα των πιο πάνω ερευνών ήταν ο εντοπισμός μιας σειράς θέσεων που χαρακτηρίζονται από σύμπλεγμα παλαιοντολογικών και προϊστορικών ευρημάτων ανάλογων προς αυτό του Απηδήματος.
Οι πιο σημαντικές από τις θέσεις αυτές είναι το σπήλαιο Μπάλιαρη, που βρίσκεται βορειότερα του Απηδήματος, η Μελιτζιά στα ανατολικά της Τσίπας, το Καραβοστάσι και ο Φούρνος στη βόρεια πλευρά του όρμου του Οιτύλου, το Λαγκαδάκι στον ομώνυμο όρμο και η Έρημος βόρεια του Μέζαπου.

Η μεγάλη επιστημονική αξία των παλαιοανθρωπολογικών ευρημάτων της δυτικής Μάνης είχε ως αποτέλεσμα τη νομοθετική κήρυξη της ευρύτερης περιοχής Αρεοπόλεως σε αρχαιολογικό χώρο ελλείψει προσφορότερης νομοθετικής ρύθμισης για την προστασία των ευρημάτων του χώρου (ΦΕΚ 49 / 5.2.1987).

ΑΠΗΔΗΜΑ

Στη θέση Απήδημα αξιοποιώντας την πολλαπλή διάβρωση του χώρου για τη διερεύνηση των πλειστοκαινικών στρωμάτων, πραγματοποιήθηκαν ανασκαφικές τομές σε τέσσερα σπηλαιώδη κοιλώματα διαφορετικού υψομέτρου. Στο κοίλωμα Α σε ύψος 4 μέτρων από το θαλάσσιο επίπεδο, στο κοίλωμα Β σε ύψος 11 μέτρων, στο κοίλωμα Γ σε ύψος 19 μέτρων, και στο κοίλωμα Δ σε ύψος 24 μέτρων.

Και στις τέσσερις δοκιμαστικές τομές αποκαλύφθηκαν πυκνά ίχνη παλαιολιθικής κατοίκησης, λίθινα και οστέινα εργαλεία, μεγάλος αριθμός οστών ζώων - κυρίως χορτοφάγων θηλαστικών - κατάλοιπων κυνηγιού των παλαιολιθικών ανθρώπων, και ίχνη φωτιάς. Επίσης, ήρθε στο φως ένας αριθμός ιδιαίτερα σημαντικών ανθρώπινων απολιθωμάτων που εντοπίστηκαν σε διαφορετικές στρωματογραφικές και χρονολογικές φάσεις του χώρου και προέρχονταν από 6-8 διαφορετικά άτομα.

Τα καρστικά κοιλώματα Α. Β και Γ είναι διανοιγμένα στην ίδια κατακόρυφη διάκλαση του ασβεστολιθικού υπόβαθρου και έχουν νότιο προσανατολισμό. Το κοίλωμα Δ είναι διανοιγμένο σε δεύτερη διάκλαση γειτονική της προηγούμενης και έχει δυτικό προσανατολισμό. Και τα τέσσερα σπηλαιώδη έγκοιλα φαίνεται να έχουν πληρωθεί από ενιαίο σύμπλεγμα χερσαίων πλειστοκαινικών αποθέσεων που στη συνέχεια υπέστησαν εκτεταμένη διάβρωση από θαλάσσιες επικλήσεις του χώρου, έτσι ώστε η σημερινή τους εμφάνιση να παρουσιάζει έντονη κατάτμηση και να αντιπροσωπεύει λιγότερο από το 5% της αρχικής τους ανάπτυξης.

Στη σύγχρονη εποχή, η ανύψωση της θαλάσσιας στάθμης είχε αποτέλεσμα την κατάκλιση των χαμηλότερων στρωματογραφικών οριζόντων στο Απήδημα, ενώ στη σπηλιά Α η διάβρωση των στρωμάτων είχε φτάσει το επίπεδο των ανθρώπινων κρανίων ΛΑΟ 1/Σ1 και ΛΑΟ 1/Σ2. Το πρώτο από αυτά είχε ήδη διαβρωθεί κατά το ήμισυ όταν εντοπίστηκε το 1978 σε φυσική τομή του σπηλαίου, μέσα στην οποία διακρίνονταν ενσωματωμένα τα κρανιακά του ευρήματα. Το δεύτερο που σωζόταν σε καλύτερη κατάσταση διατήρησης, καλυπτόταν από λεπτή κρούστα γεωλογικού ιζήματος, πάχους μερικών χιλιοστών και αποκαλύφθηκε στη διάρκεια ερευνητικών εργασιών.

Για τα δύο αυτά ευρήματα υπάρχουν στοιχεία που αφήνουν ανοιχτό το ενδεχόμενο ξεχωριστής ταφής κρανίων Τα στοιχεία αυτά είναι 1) η συμμετρική διευθέτησή τους, το ένα δίπλα στο άλλο, σε μικρή εσοχή του τοιχώματος της σπηλιάς Α. 2) η υποστήριξη των κρανίων από κροκάλες (θαλασσινά χαλίκια). τα οποία πρέπει να είχαν μεταφερθεί από τον άνθρωπο στη σπηλιά και 3) η ανεστραμμένη θέση του δεύτερου κρανίου και η αφαίρεση της βάσης του. Στη θέση της βάσης του κρανίου που έλειπε, βρέθηκε η βάση καύκαλου χελώνας που θα μπορούσε να έχει τοποθετηθεί στη θέση αυτή σκόπιμα.

Μια πρώτη διαπίστωση διαφοροποίησης στο σύμπλεγμα (context) των ευρημάτων που αποκαλύφθηκαν αντίστοιχα στα κοιλώματα Α, Β, Γ και Δ. εκτός από την προφανή χρονική επαλληλία τους. θα μπορούσε να οφείλεται και στη διαφορετική χρηστικότητα των εγκοίλων. όπως φανερώνουν οι πιθανές ταφές των κρανίων ΛΑΟ 1/Σ1 και ΛΑΟ 1/Σ2 στο κοίλωμα Α και η άνω παλαιολιθική γυναικεία ταφή στο κοίλωμα Γ.

ΤΑΦΗ ΚΑΝΕΛΛΑΣ

Στους ανώτερους, άνω παλαιολιθικούς, στρωματογραφικούς ορίζοντες της θέσης έχουν βρεθεί παλαιοανθρωπολογικά ευρήματα που ανήκουν σε απολιθωμένες μορφές του Homo sapiens sapiens.
Το πιο σημαντικό από αυτά ήταν γυναικείος σκελετός, βιολογικής ηλικίας 20 περίπου ετών που βρέθηκε ενταφιασμένος στη σπηλιά Γ. Η αρχική εντύπωση που έδινε η ρωμαλέα διαμόρφωση των οστών του σκελετού, δημιουργούσε εσφαλμένη αντίληψη για τον ανθρωπολογικό προσδιορισμό του φύλου. Έτσι η εξέταση των ευρημάτων της λεκάνης ήταν αποφασιστική στη διάγνωση του γυναικείου φύλου του ατόμου στο οποίο δόθηκε η ονομασία "Κανέλλα" από το συνεργείο της ανασκαφής.

Η ταφή της Κανέλλας έδειχνε ιδιαίτερα φροντισμένη. Το σώμα της νεκρής είχε εναποτεθεί στην είσοδο της μικρής σπηλιάς, ακουμπισμένο στο αριστερό πλευρό σε στάση εμβρυακή με τα άκρα διπλωμένα και μαζεμένα προς το στήθος. Ως υποστύλωμα της κεφαλή που ήταν στραμμένη προς τον εξωτερικό χώρο της σπηλιάς, είχε χρησιμοποιηθεί λίθινη πλάκα πάχους 10εκ.

Εμπρός από τα πόδια της νεκρής είχε τοποθετηθεί δισκοειδής πέτρα που βρέθηκε να καλύπτει αριθμό οστέινων ευρημάτων, ανάμεσα στα οποία μια κνήμη νεαρού ελαφιού που είναι πιθανόν να αποτελούσε συμβολική προσφορά τροφής προς τη νεκρή. Στην περιοχή του κρανίου εντοπίστηκε σημαντικός αριθμός μικροσκοπικών θαλάσσιων κοχυλιών του είδους Nassa neritea,τα οποία έφεραν τεχνητή διάτρηση και είχαν προφανώς διακοσμητική χρήση, ως περιδέραιο της νεαρής γυναίκας.
Η Κανέλλα είχε ζήσει περίπου 30.000 χρόνια πριν από την εποχή μας και πρέπει να ανήκε στον ανθρωπολογικό τύπο του Cro-Magnon απολιθωμένη μορφή του Homo sapiens sapiens.

Στην ιταλική Ριβιέρα. δύο χιλιάδες χιλιόμετρα Β.Δ. της Μάνης, τα σπήλαια Grimaldi είναι γνωστά από τις εκτεταμένες παλαιοανθρωπολογικές έρευνες σε αυτά, που έχουν ξεκινήσει από τον περασμένο αιώνα. Ένα από τα πιο γνωστά παλαιοανθρωπολογικά ευρήματά τους είναι ο άνθρωπος της Menton. ο σκελετός του οποίου βρέθηκε ενταφιασμένος στο σπήλαιο Cavillon και πρέπει να ανήκε σε γυναίκα, που έζησε την ίδια περίπου περίοδο με την Κανέλλα και ανήκει ίδιο ανθρωπολογικό τύπο με αυτήν. Ακόμη, στην περίπτωση της ταφής ανθρώπου της Menton, η κεφαλή του ατόμου βρέθηκε διακοσμημένη με θαλάσσια κοχυλάκια του ίδιου είδους με αυτά που είχαν χρησιμοποιηθεί για το περιδέραιο της Κανέλλας.

ΚΡΑΝΙΑ ΛΑΟ 1/Σ1 ΚΑΙ ΛΑΟ 1/Σ2 (ΤΑΙΝΑΡΙΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ)

Τον Δεκέμβριο του 1985 μεταφέρθηκαν στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο τα δύο απολιθωμένα ανθρώπινα κρανία που είχαν αποκολληθεί από συμπαγές πλειστοκαινικό στρώμα της σπηλιάς Α στο Απήδημα. μαζί με τα πετρώματα τα οποία τα περιέβαλαν.

ΤΟ ΚΡΑΝΙΟ

Αρχικά, έγινε δυνατός ο διαχωρισμός των δύο κρανίων με ηλεκτρικό δίσκο κοπής μαρμάρων. Κατόπιν αφαιρέθηκε με καλέμια το πολύ χώμα. το οποίο ήταν σκληρό σαν βράχος, από το ένα κρανίο που ήταν και ακέραιο. Στην επόμενη και δυσκολότερη φάση πραγματοποιήθηκε με μεγάλη προσοχή και υπομονή η αφαίρεση του τελικού στρώματος σκληρού ιζήματος, η προσέγγιση και τελικά η αποκάλυψη της ανατομικής επιφάνειας του κρανίου, χωρίς να θιγεί το ίδιο το εύρημα από τις απαιτούμενες ισχυρές μηχανικές πιέσεις για την απομάκρυνση των πετρωμάτων που το περιέβαλαν. Αυτό ήταν παρά πολύ δύσκολο γιατί στο εργαστήριο δεν είχε πραγματοποιηθεί ξανά στο παρελθόν ανάλογη εργασία.

Για το σκοπό αυτό χρησιμοποιήθηκαν διάφορα εργαλεία, όπως οδοντιατρικό τουρ κρουστικό "κομπρεσέρ" και αμμοβολή. Επίσης κατασκευάστηκαν ειδικά εργαλεία, όπως καλεμάκια για το κρουστικό "κομπρεσέρ", για να βοηθήσουν στον καθαρισμό των ευρημάτων. Με οδοντιατρικό τουρ κόπηκαν οι πέτρες οι οποίες ήταν τοποθετημένες από παλιά γύρω απ το κρανίο. Μετά αφαιρέθηκε το χώμα με την αμμοβολή και όταν απέμενε πάνω στα κρανιακά οστά λεπτό στρώμα χώματος, το αποσπούσαμε προσεκτικά με το κρουστικό "κομπρεσέρ".

Όταν ολοκληρώθηκε η απελευθέρωση της εξωτερικής επιφανείας του κρανίου, πραγματοποιήθηκε η συγκόλληση και επανατοποθέτηση των κρανιακών θραυσμάτων που είχαν αποσπαστεί κατά τον εργαστηριακό καθαρισμό του, χρησιμοποιώντας γι αυτό ρητίνη διαλυτή σε ακετόνη. Ακόμη, η επιφάνεια του κρανίου καλύφθηκε με ένα στρώμα βινύλ για να προστατευθεί από μελλοντικές φθορές.

Σε τελευταία φάση επιχειρήθηκε η αναστήλωση και αποκατάσταση της αρχικής μορφολογίας του κρανίου ΛΑΟ 1/Σ2 το οποίο είχε δεχτεί πιέσεις από πετρώματα που το περιέβαλαν στη διάρκεια του ενταφιασμού του και είχε υποστεί πολλαπλές ρωγματώσεις και ανατομικές μεταβολές στη φυσιολογική διαμόρφωσή του. Για το σκοπό αυτό χρησιμοποιήθηκαν, αποκλειστικά, γύψινα εκμαγεία του κρανίου, ενώ το ίδιο το εύρημα παρέμενε στην αρχική κατάσταση της ανακάλυψης του.

Ο εργαστηριακός καθαρισμός του κρανίου ΛΑΟ 1/Σ2, που βρέθηκε στο ίδιο γεωλογικό στρώμα με το προηγούμενο. δεν έχει γίνει δυνατός μέχρι σήμερα. Έτσι. το εύρημα βρίσκεται ακόμη ενσωματωμένο στα γεωλογικά υλικά μαζί με τα οποία αποκολλήθηκε από τη σπηλιά Α.

Με βάση τα διαθέσιμα γεωλογικά στοιχεία και τη μορφολογία του καθαρισμένου κρανίου ΛΑΟ 1/Σ2 τα ανθρώπινα ευρήματα της σπηλιάς Α χρονολογούνται μεταξύ 100.000 και 300.000 χρόνων πριν από την εποχή μας και εντάσσονται σε μορφές προγονικές του κλασσικού Νεάντερνταλ, φυλογενετικά μεταξύ του Homo erectus και του Homo sapiens. Για τα ευρήματα αυτά έχει προταθεί η συστηματική ονομασία Homo sp.taenarius (Ταινάριος άνθρωπος). Συμμετοχή στην επιλογή της προτεινόμενης ονομασίας είχαν ο επιστημονικός συνεργάτης της Ακαδημίας Αθηνών κ. Γ. Τσουκνίδας και ο καθηγητής της Λατινικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο της Κύπρου κ. Ι. Ταϊφάκος.

Μια πρώτη σύγκριση του κρανίου ΛΑΟ 1/Σ2 με το κρανίο από τη σπηλιά των Πετραλώνων – που για προφανείς λόγους έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον – φανερώνει φαινοτυπική προσέγγιση και ομοιότητα σε βασικά ανθρωπομετρικά και μορφολογικά γνωρίσματα, αλλά και μια διαφοροποίηση στη διαμόρφωση επί μέρους ανθρωπολογικών χαρακτήρων, όπως η διαμόρφωση του μετωπιαίου οστού, το σχήμα των οφθαλμικών κογχών και η προβολή του προσωπικού σκελετού στο Ταινάριο άνθρωπο.

Επομένως, η χρονολογική και φυλογενετική συσχέτιση των δύο αυτών σημαντικών παλαιοανθρωπολογικων ευρημάτων του Ελλαδικού χώρου θα πρέπει να περιμένει το τελικό καθαρισμό των απολιθωμένων κρανίων της Μάνης και την εξασφάλιση της χρονολόγησης τους με εργαστηριακές μεθόδους.

ΣΥΝΟΨΗ
Η συστηματική παλαιοανθρωπολογική έρευνα και ιδιαίτερα η αναζήτηση του λεγόμενου "παλαιοντολογικού ανθρώπου" στη χώρα μας, ξεκίνησε από το Ανθρωπολογικό Μουσείο του Πανεπιστημίου Αθηνών στη δεκαετία του 1920. Η επιστημονική άποψη ανθρώπινης παρουσίας στο γεωγραφικό μας χώρο ήδη, από την Παλαιολιθική περίοδο, υποστηριζόταν την εποχή εκείνη από τον Ι. Κούμαρη, καθηγητή Φυσικής Ανθρωπολογίας και τον Κ. Κτενά, καθηγητή Γεωλογίας και Παλαιοντολογίας του πανεπιστημίου Αθηνών.Αντίθετα σύμφωνα με την τότε επικρατούσα αρχαιολογική άποψη, ο ελλαδικός χώρος είχε εποικισθεί για πρώτη φορά στη διάρκεια της Νεολιθικής περιόδου, δηλαδή μόλις πριν από 4.000 χρόνια.Οι επιστημονικές εργασίες στο Απήδημα και τη γύρω περιοχή της Αρεοπόλεως αποτελούν ουσιαστική συμβολή στη πρόοδο της παλαιοανθρωπολογικής έρευνας στη χώρα μας, ενός επιστημονικού κλάδου του οποίου η ανάπτυξη καθυστερεί αδικαιολόγητα σε σχέση με τις πραγματικές ανάγκες και το σημαντικό παλαιοανθρωπολογικό ενδιαφέρον του γεωγραφικού μας χώρου.Συνολικά οι συστηματικές παλαιοανθρωπολογικές έρευνες στην περιοχή Αρεοπόλεως έχουν φέρει στο φως παλαιοντολογικά και προϊστορικά ευρήματα που ο αριθμός τους φτάνει τα 30.000 καταγραμμένα και ταξινομημένα αντικείμενα μεταξύ των οποίων ανθρώπινα απολιθώματα ιδιαίτερα μεγάλης επιστημονικής και μουσειακής αξίας. Ιδιαίτερα η ανακάλυψη σημαντικού σημαντικού αριθμού σκελετικών καταλοίπων παλαιολιθικών ανθρώπων (6-8 ατόμων), κάτι που συμβαίνει για πρώτη φορά στη χώρα μας, ανέδειξε το Απήδημα στην πιο σημαντική παλαιοανθρωπολογική θέση του ελλαδικού χώρου.Η ανακάλυψη αυτών των παλαιοανθρωπολογικών ευρημάτων σε διαφορετικούς στρωματογραφικούς ορίζοντες του χώρου ανασκαφής, καθώς και ο χρονολογικός και φυλογενετικός συσχετισμός τους, αποτελούν τη μεγαλύτερη πρόκληση της μελλοντικής διερεύνησης του χώρου.

Ένα από τα περισσότερο συζητημένα και επίκαιρα ανθρωπολογικά θέματα της εποχής μας. είναι η προέλευση του Homo sapiens sapiens και η σχετική αντιπαράθεση δύο βασικών απόψεων: α) της συνέχειας ή τοπικής γεωγραφικής εξέλιξης διαφορετικών πληθυσμών του Homo sapiens και β) της αντικατάστασης των τοπικών πληθυσμών, λόγω μεταναστεύσεων από το χώρο της Αφρικής προς την Ασία και την Ευρώπη.

Στο Απήδημα η ανακάλυψη απολιθωμένων ευρημάτων του Homo sapiens sapiens στους ανώτερους στρωματογραφικούς ορίζοντες της θέσης και αρχαϊκών μορφών του Homo sapiens στους κατώτερους ορίζοντες, δεδομένης της γεωγραφικής σημασίας του ελλαδικού χώρου για την Παλαιοανθρωπολογία της Ευρώπης και σύμφωνα με όσα αναφέρθηκαν προηγουμένως τα ανθρωπολογικά ευρήματα της Μάνης έχουν τη δυνατότητα να συμβάλουν θετικά στην πιο πάνω επιστημονική συζήτηση για τη φυλογενετική ιστορία του Σύγχρονου ανθρώπου.

ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ

Η επιστημονική ανάδειξη της παλαιοανθρωπολογικής σημασίας της δυτικής Μάνης δημιούργησε αναμφισβήτητα ένα εθνικό κεφάλαιο. Για την καλύτερη αξιοποίηση του προς όφελος της ελληνικής επιστήμης και της ίδιας της περιοχής, απαιτείται αυτοσυγκράτηση -κατά πρώτο λόγο - από τους υπεύθυνους κρατικούς φορείς. Διαφορετικά, η ευκαιριακή αντιμετώπιση του θέματος θα μπορούσε να οδηγήσει σε επιστημονική εκποίηση του χώρου και γενικότερη υποβάθμιση του.

Η πλειστοκαινική έρευνα αποτελεί πολυδιάστατο αντικείμενο και πεδίο διεπιστημονικής συνεργασίας, κατά κύριο λόγο φυσικών επιστημών. Από την πλευρά του Ανθρωπολογικού Μουσείου εξ αρχής, είχε καταβληθεί προσπάθεια συγκρότησης ικανής επιστημονικής ομάδας για τη συνολική ανάπτυξη του ερευνητικού προγράμματος της Μάνης, γεγονός που προϋποθέτει επιστημονική ακεραιότητα, ήθος και συντονισμένη προσπάθεια των μελών της.

Στις προτάσεις του Ανθρωπολογικού Μουσείου για την αξιοποίηση των αποτελεσμάτων του ερευνητικού προγράμματος της Μάνης, εκτός των άλλων. περιλαμβάνονται η δημιουργία μόνιμου ερευνητικού κέντρου και ανθρωπολογικού μουσείου στην περιοχή της Αρεόπολης για τη διεύρυνση των ερευνητικών εργασιών και την παρουσίαση των παλαιοανθρωπολογικών ευρημάτων στο χώρο της ανακάλυψης τους.

ΤΙΜΗΣ ΕΝΕΚΕΝ
Η διεξαγωγή του ερευνητικού πργράμματος στη θέση Απήδημα και την ευρύτερη περιοχή της Αρεοπόλεως θα ήταν αδύνατη χωρίς την υποστήριξη, τη συνεργασία και την άμεση συμμετοχή πολύτιμων συνεργατών. Για το λόγο αυτό θα ήθελα να εκφράσω τη βαθιά μου ευγνωμοσύνη για την αποφασιστική τους συμβολή στη διεκπεραίωση του δύσκολου έργου που πραγματοποιήθηκε:
-Στο σπηλαιολόγο Ι. Ιωάννου για τις πρώτες πληροφορίες παρουσίας απολιθωμένων οστών σε σπήλαια της μέσα Μάνης και τη μόνιμη συνεργασία του μέχρι σήμερα.
-Στον τότε πρόεδρο της Κοινότητας Αρεοπόλεως κ. Ηλία Καλαποθαράκο για τη βοήθεια στον εντοπισμό της "σπηλιάς του κρανίου" στο Απήδημα και το συνεχές ενδιαφέρον του για την πρόοδο των ερευνητικών εργασιών στην περιοχή.
-Στον καθηγητή της Αρχαιολογίας και προϊστάμενο της Εφορίας Σπηλαιολογίας και Παλαιοανθρωπολογίας του ΥΠ.ΠΟ. κ. Π. Θέμελη για την ηθική και πρακτική υποστήριξη του προγράμματος σε περίοδο έλλειψης οφθαλμοφανών αποδείξεων της επιστημονικής σημασίας του.
-Στο Δ.Σ. του Ινστιτούτου Εναλίων Αρχαιολογικών Ερευνών για τη διάθεση επί σειρά ετών φουσκωτού σκάφους που χρησιμοποιήθηκε στη διεξαγωγή των επιτόπιων εργασιών.
-Στον έφορο αρχαιοτήτων και προϊστάμενο του Τμήματος Χαλκών του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου Π. Καλλιγά που έκανε δυνατό τον εργαστηριακό καθαρισμό απολιθωμένου κρανίου από το Απήδημα, εξασφαλίζοντας ένα αυταπόδεικτο τεκμήριο της παλαιοανθρωπολογικής σημασίας του χώρου.
-Στην ομάδα των στενών συνεργατών μου που συμμετείχαν στην διεξαγωγή των επιτόπιων ερευνητικών και ανασκαφικών εργασιών, κάτω από ιδιαίτερα αντίξοες και συχνά εχθρικές φυσικές συνθήκες, συνδυάζοντας επιμονή και αυταπάρνηση με υπευθυνότητα και σχολαστικότητα: το γεωλόγο Α. Μέττο, το φυσιογνώστη Ντ. Φεραίο, τη γεωγράφο Μπ. Λημπχάμπερ, το βιολόγο Κ. Παραγκαμιάν, την αρχαιολόγο Λ. Καγκάλου, την οδοντίατρο Ε. Λυγκώνη, το μηχανικό Γ. Δασκαλάκη, το βιολόγο Γ. Παναγιάρη και τους τεχνικούς Α. Α. Σιφναίο, Β. Τούντα, Χρ. Καραμουσαλή, Σ. Καραμουσαλή, Μ. Σαραντόπουλο και Γ. Μουγγοπέτρο.
-Στους Μανιάτες που περιέβαλαν με το ενδιαφέρον τους και βοήθησαν πολύπλευρα την ερευνητική ομάδα στο έργο της. Ιδιαίτερα τους Β. Πέτρουλα, Π. Ξιφαρά, Δ. Μυλωνάκο, Ν. Πέτρουλα, Π. Καλαποθαράκο, Λ. Δημόπουλο, Μ. Τσατσούλη, Μ. Σωτηράκο, Κ. Μαυροειδή, Ε. Μαυροειδή, Μ. Καραμουσαλή και Στ. Κουναδέα.
-Επίσης, ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλονται στα μέλη του Κοινοτικού Συμβουλίου Αρεοπόλεως για την ουσιαστική συμβολή τους στην ανάπτυξη του ερευνητικού προγράμματος.
-Στο δημοσιογράφο Συμεών Χατζηχαραλάμπους.
-Στον Αντώνη Τσατσούλη. μόνιμο συνεργάτη και πολύτιμο σύμβουλο της αποστολής σε τεχνικά θέματα.
-Και τέλος στην οικογένεια Κστσαφαρέα για την απαράμιλλη μανιάτικη φιλοξενία της και την άψογη οργάνωση στην εγκατάσταση της ερευνητικής αποστολής.

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΕΛΛΗΝΩΝ ΔΙΚΤΥΟ 2010 μ.Χ.