Η νέα θρησκεία και το το τέλος του αρχαίου κόσμου

Η βάπτιση του Κωνσταντίνου, έργο της Σχολής του Ραφαήλ

Οι θρησκείες κατέχουν κεντρική θέση στην ιστορία των πολιτισμών και σκοπό έχουν να γεμίσουν με το δικό τους νόημα, όχι έλλογο στον πυρήνα του, τη ζωή όλων των ανθρώπων που τις ακολουθούν με πίστη.
Δυστυχώς, η παγκόσμια Ιστορία της ανθρωπότητας σε πάμπολλες φάσεις της, καταγράφει τις θρησκείες να συνοδεύονται, αδιάκοπα, και από τον φανατισμό.
Ύστερα από τις κατακτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου στην Ανατολή και, αργότερα, των Ρωμαίων, σε Ανατολή και Δύση, στον ευρύτερα μεσογειακό χώρο είναι γνωστό ότι υπήρξαν εντυπωσιακές διαπολιτισμικές προσμείξεις, και δη ανάμεσα στις θρησκείες.

Με αυτόν τον τρόπο, ο χριστιανισμός αναπτύσσεται σε έναν εκτεταμένο χώρο όπου διασταυρώνονταν διαφορετικές θρησκείες και παραδόσεις, με αποτέλεσμα εξαρχής να αντιμετωπίσει μεγάλα προβλήματα. Ο Μέγας Κωνσταντίνος όμως, διαπιστώνοντας την αποτυχία των διωκτικών μέτρων των προκατόχων του, θα εγκαινιάσει μια στροφή στην πολιτική του ρωμαϊκού κράτους: οι αποφάσεις των Μεδιολάνων (313), αυτού και του Λικινίου, παραχωρούν ανεξιθρησκία – ευνοώντας τους χριστιανούς, ειδικά μετά την οριστική επικράτησή του επί των αντιπάλων του (324). Τους επιτρέπεται πλέον η ελεύθερη τέλεση της λατρείας τους και η κατάληψη δημόσιων αξιωμάτων.

Η αρχαία Έφεσος

Ήδη οι χριστιανοί αποτελούσαν μεγάλο μέρος του πληθυσμού στη Μικρά Ασία, στη Θράκη και, ως ένα σημείο, σε όλη την έκταση των μεσογειακών παραλίων.
Η αναγνώριση του χριστιανισμού ήταν φυσικό να οδηγήσει σε σταδιακή εγκατάλειψη και σε καταστροφές των ναών και των λατρευτικών αγαλμάτων της ειδωλολατρικής θρησκείας. Τα Ιεροσόλυμα αναγνωρίζονται ως το κέντρο της χριστιανοσύνης και ο εκχριστιανισμός τους σημαδεύεται από την καταστροφή του κεντρικού ειδωλολατρικού ναού της πόλης. Σύμφωνα με τον επίσκοπο Καισαρείας Ευσέβιο, ο ναός που ήταν αφιερωμένος στη θεά Αφροδίτη καταστράφηκε με εντολή του αυτοκράτορα. Επίσης, ο Ευσέβιος αναφέρει ότι και άλλοι ειδωλολατρικοί ναοί καταστράφηκαν κατά τη βασιλεία του Μεγάλου Κωνσταντίνου, όπως ο ναός στην καλουμένη «δρυ του Μαμβρή» στην Παλαιστίνη, επειδή κατά την παράδοση εκεί εμφανίσθηκε ο Θεός στον Αβραάμ και προανήγγειλε την έλευση του Μεσσία. Ο Κωνσταντίνος διέταξε να καούν τα είδωλα, να ανατραπεί ο βωμός εκ βάθρων, και αφού εξαφανισθεί κάθε ίχνος ειδωλολατρίας, να καθαρθεί ο τόπος και να ανοικοδομηθεί εκεί μια χριστιανική βασιλική.

Σύγχρονη αναπαράσταση του Ναού της Αρτέμιδος στην Έφεσο
Καταστράφηκε με προτροπή του Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου, το 403, όταν επισκέφθηκε την πόλη

Παρά την πλήρη επικράτηση του χριστιανισμού και παρά την κατασταλτική πολιτική που ακολούθησε απέναντι στους εθνικούς ο διάδοχος του Μεγάλου Κωνσταντίνου Κωνστάντιος, η εθνική θρησκεία παρέμεινε επίσημη θρησκεία του κράτους. Από το 337 όμως οι όροι αντιστρέφονται. Όπως οι χριστιανοί διώκονται στο παρελθόν, οι εθνικοί βρίσκονται τώρα σε δύσκολη θέση. Για πρώτη φορά διατάσσεται το κλείσιμο των ναών τους και η δήμευση των ακινήτων που ανήκαν σε ναούς. Από την εποχή του Κωνσταντίνου και των διαδόχων του οι θησαυροί των αρχαίων ναών είχαν αρχίσει να παραχωρούνται στη χριστιανική εκκλησία, η οποία απέκτησε από τον πρώτο ακόμη αιώνα της επικράτησής της απέραντη ακίνητη περιουσία.

Ανάγλυφη παράσταση του Οβελίσκου του Θεοδοσίου Α'
Η αυτοκρατορική οικογένεια στον Ιππόδρομο δέχεται την εκδήλωση υποταγής των ηττημένων
(Πλατεία Ατ Μεϊντάν, Κων/πολη)

Είτε όμως επειδή οι οπαδοί των αρχαίων θρησκειών ήταν πάρα πολλοί ακόμη είτε επειδή τα μέτρα εναντίον τους δεν εφαρμόστηκαν κατά γράμμα ή και ανακλήθηκαν, μόνο από το 380, με διάταγμα του Θεοδοσίου Α’, του Μεγάλου Θεοδοσίου, ο χριστιανισμός χαρακτηρίζεται ως η μόνη, επίσημη θρησκεία του κράτους. Η πολιτική έναντι της ειδωλολατρίας καθίσταται πλέον πολύ πιο επιθετική. Με διάταγμα του έτους 391 απαγορεύθηκαν οι θυσίες, η λατρεία των αγαλμάτων και δημεύθηκαν οι χώροι λατρείας των ειδωλολατρών. Κατ’ εντολήν του Θεοδοσίου, τα επόμενα χρόνια, ο πρώτος αξιωματούχος του αυτοκρατορικού παλατίου έφθασε στην Αλεξάνδρεια και με τη βοήθεια του κλήρου, και μοναχών, κατέστρεψε τους εθνικούς ναούς, μνημεία μιας πολιτιστικής κληρονομιάς. Ανάμεσα σε αυτά, το 392, και το περίλαμπρο Σεράπειο, το πιο φημισμένο ιερό της εποχής μετά το Καπιτώλιο της Ρώμης. Τέτοιες πράξεις κατά προσώπων ή κτισμάτων και έργων τέχνης κατά περιόδους έγιναν πολλές.
Η ειδωλολατρική θρησκεία καταδικάστηκε και ορίστηκαν αυστηρά μέτρα κατά των ειδωλολατρών. Ένα διάταγμα του 397 επέτρεπε τη χρησιμοποίηση οικοδομικού υλικού από ναούς για την κατασκευή γεφυρών, υδραγωγείων και τειχών. Τα μέτρα αυτά άνοιξαν τον δρόμο για συστηματική καταστροφή των ειδωλολατρικών ναών, κυρίως στις ανατολικές επαρχίες της αυτοκρατορίας.

Η καταστροφή της Αλεξάνδρειας

Αποκαλυπτική των συνθηκών υπό τις οποίες καταστρέφονταν οι ναοί είναι η διήγηση του επισκόπου Πορφυρίου για την καταστροφή του Μαρνείου (αφιερωμένου στον θεό Μαρνά, ο οποίος ταυτιζόταν με τον Δία) της Γάζας. Στην αρχή ο Πορφύριος, με αυτοκρατορική υποστήριξη, στέλνει ένα αξιωματούχο να κλείσει όλους τους ναούς. Εκείνος όμως, έχοντας δωροδοκηθεί από τους τοπικούς ειδωλολάτρες, αφού καταστρέφει τα λατρευτικά αγάλματα και κλείνει τους άλλους ναούς, αφήνει ανοιχτό το Μαρνείο. Ο Πορφύριος, απογοητευμένος, αναλαμβάνει μόνος του την καταστροφή, αποσπώντας αυτοκρατορικό διάταγμα από την Ευδοξία, το οποίο όριζε να καταστραφούν όλοι οι ναοί της Γάζας εκ θεμελίων και να παραδοθούν στις φλόγες. Ο ίδιος διηγείται ότι πέτυχε να εξολοθρεύσει τον δαίμονα που κατοικούσε στο άγαλμα της Αφροδίτης κατά τρόπον θαυματουργό: το άγαλμα ανατράπηκε και πέφτοντας συνέτριψε έναν ειδωλολάτρη που βρισκόταν δίπλα. Εν τω μεταξύ, με τον ερχομό των στρατιωτικών δυνάμεων στη Γάζα, οι αξιωματούχοι της πόλης και τα ισχυρότερα μέλη της τοπικής κοινωνίας, που ήταν ειδωλολάτρες, έφυγαν στην ύπαιθρο. Παρ’ όλα αυτά, το Μαρνείο υπερασπίστηκαν οι ιερείς του ενώ οι στρατιώτες επιδόθηκαν στη δήωση των άλλων ναών. Έτσι, χρειάστηκε θαυματουργή θεία παρέμβαση για να καταστραφεί το Μαρνείο. Αυτό έγινε μέσω ενός επτάχρονου αγοριού, το οποίο από θεία έμπνευση ανέκραξε στα Συριακά –και επανέλαβε στα Ελληνικά, γλώσσα που δεν γνώριζε– ότι ο εσωτερικός ναός έπρεπε να καεί και να διατηρηθεί ο εξωτερικός με τον περίβολο! Το γεγονός θεωρήθηκε θαύμα και έδωσε το έναυσμα για την επίθεση των χριστιανών κατά του Μαρνείου. Ο Πορφύριος καλούσε τους πιστούς να καταστρέψουν τον ναό εκ θεμελίων και μετέπειτα, ενδεικτικό του θρησκευτικού φανατισμού, όλες οι μαρμάρινες πλάκες από το άδυτο του ναού στρώθηκαν έξω ώστε να τις πατούν τα ζώα και οι άνθρωποι, για να εξευτελισθεί ο χώρος της ειδωλολατρίας. Η απόφαση αυτή είχε ως αποτέλεσμα πολλοί ειδωλολάτρες να προσηλυτισθούν, άλλοι από τον φόβο τους και άλλοι έκπληκτοι από το θαύμα.

Στην Αψίδα του Μεγάλου Κωνσταντίνου στη Ρώμη χρησιμοποιήθηκαν ανάγλυφα από τις αψίδες Τραϊανού, Αδριανού και Μάρκου Αυρηλίου

Η καταστροφή των ειδωλολατρικών μνημείων συμβόλιζε τη νίκη της νέας θρησκείας πάνω στην παλαιά. Είναι φανερό επίσης ότι λειτουργούσε ως μέσο προσηλυτισμού των τοπικών κοινοτήτων που ένιωθαν ότι δεν τους απέμενε άλλη επιλογή παρά να εγκαταλείψουν τα είδωλα και να ενταχθούν στη νέα τάξη πραγμάτων. Σε πολλές όμως άλλες περιπτώσεις αρχαία μνημεία διατηρούνταν από τους χριστιανούς, οι οποίοι αναγνώριζαν την καλλιτεχνική τους αξία. Συχνά, μάλιστα, ο εκχριστιανισμός των αγαλμάτων τονιζόταν με τη χάραξη του σταυρού στο μέτωπό τους. Το σημάδι αυτό, η σφραγίς, δήλωνε ότι τα έργα της αρχαίας τέχνης είχαν πλέον συμπεριληφθεί στον χριστιανικό πολιτισμό. Ο ίδιος ο Κωνσταντίνος μετέφερε για να στολίσει τη νέα πρωτεύουσα, την Κωνσταντινούπολη, αγάλματα από άλλες πόλεις της αυτοκρατορίας, φημισμένα έργα τέχνης. Εξάλλου, στα λουτρά του Ζευξίππου, όταν τα ανακαίνισε ο αυτοκράτορας, τοποθέτησε 80 αγάλματα, στην πλειονότητά τους ήρωες του Τρωικού Πολέμου, τα αναγνωρισμένα ηθικά πρότυπα του αρχαίου κόσμου και φημισμένους πνευματικούς άνδρες της αρχαίας Ελλάδας.
Η ένταξη εκφράσεων της αρχαίας παράδοσης στον χριστιανισμό ήταν αποτέλεσμα μιας γενικότερης τάσης συμφιλίωσης του αρχαίου πολιτισμού με τη νέα θρησκεία, κάτι που ξεκίνησαν πρώτοι χριστιανοί θεολόγοι. Παραδείγματος χάρη, ο Ευσέβιος Καισαρείας στο έργο του Ευαγγελική Προπαρασκευή, αφού εκθέσει τις πλάνες της ειδωλολατρίας, κάνει μια λεπτομερή ανάλυση των ιδεών των αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων, οι οποίοι άνοιξαν τον δρόμο στον χριστιανισμό. Μέσα σε αυτή τη νέα προσέγγιση της αρχαιότητας και των μνημείων, γίνεται κατανοητή η παρατήρηση του Θεοδωρήτου, επισκόπου Κύρου, ότι τα αρχιτεκτονικά υλικά των αρχαίων ναών καθοσιώθηκαν από τις χριστιανικές εκκλησίες.

Η σύμμειξη αρχαιοελληνικών και χριστιανικών αρχιτεκτονικών στοιχείων στην εκκλησία της Εκατονταπυλιανής της Πάρου

Με τα διατάγματα του Θεοδοσίου λαμπρά μνημεία της ελληνικής τέχνης λεηλατήθηκαν, τα τελευταία ίχνη των ονομαστών μαντείων εξαλείφθηκαν, η τέλεση των Ελευσινίων Μυστηρίων απαγορεύθηκε, ενώ το 395 τελέστηκαν για ύστατη φορά και οι Ολυμπιακοί Αγώνες. Ωστόσο και οι διάδοχοί του στράφηκαν με τον ίδιο ζήλο κατά της εθνικής θρησκείας. Το 415 στην Αλεξάνδρεια φανατικός χριστιανικός όχλος συνέλαβε και θανάτωσε με διαμελισμό τη νεοπλατωνική φιλόσοφο Υπατία, σύμβολο της μάθησης και της επιστήμης την εποχή εκείνη, με συνέπεια τον μαρασμό της πόλης εξαιτίας της εγκατάλειψής της από πολλούς λόγιους. Ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός, το 529, έκλεισε με διάταγμα τη Σχολή των Αθηνών, όπου δίδαξαν διακεκριμένοι φιλόσοφοι, όπως ο Πρόκλος, ο Πλούταρχος κ.ά., απαγορεύοντας συγχρόνως στους «νοσούντας την ελληνικήν μανίαν» να διδάσκουν. Επιπλέον, ο Ιουστινιανός απομάκρυνε από τα δημόσια αξιώματα τους εθνικούς, εξαιρώντας τον νομομαθή Τριβωνιανό, και επέτρεψε να επιβληθούν σε πολλούς διδασκάλους αρχαιοελληνικής παιδείας ακόμη και σωματικές ποινές, επειδή εξακολουθούσαν να ασκούν δημόσια τις δραστηριότητές τους.

Αρχαϊκά κιονόκρανα στην εκκλησία του Λατερανού στη Ρώμη

Οι θρησκείες της αρχαιότητας άργησαν πολύ να εξαλειφθούν στην ύπαιθρο σε σχέση με τις πόλεις, η Μάνη, π.χ., εκχριστιανίσθηκε τον 9ο αιώνα. Στις νέες συνθήκες η λατινική λέξη paganus, που δήλωνε τον κάτοικο των αγροτικών περιοχών, έχασε την αρχική της σημασία. Επειδή ο άνθρωπος της υπαίθρου με τις δικές του βαθιά ριζωμένες αρχαίες τοπικές θρησκευτικές δοξασίες και συνήθειες δεν ήταν χριστιανός, η λέξη παγανιστής προσέλαβε την απαξιωτική σημασία του άθρησκος, ειδωλολάτρης. Ωστόσο, με τη διάδοση του χριστιανισμού αυτά τα πολιτισμικά στοιχεία –ελληνικά στις ελληνικές περιοχές– παρά τη θέληση της Εκκλησίας, αναμείχθηκαν με τα χριστιανικά, που με τον καιρό ξεχάστηκε η προέλευσή τους και εξασφάλισαν τη ζωηρή λαϊκή συμμετοχή στις θρησκευτικές εκδηλώσεις, όπως προς τιμήν του τοπικού αγίου ή της Παναγίας, γνωστής, γι' αυτό, ως σήμερα με χίλια προσηγορικά.
texnografia
Πηγές:
Ιστορικά Ελευθεροτυπίας, 19.6.2003
Εισαγωγή στον ελληνικό πολιτισμό, τόμος Β’, ΕΑΠ, 2000
ΕΛΛΑΣ, ΠΛΜ

ΔΕΙΤΕ ΚΑΙ ΤΑ:
«Η ΟΔΥΣΣΕΙΑ ΤΗΣ ΓΝΩΣΕΩΣ ΥΠΑΤΙΑ»
ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ-ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ
ΥΠΑΤΙΑ Από τα γεγονότα στον μύθο
ΑΡΧΑΙΟΛΑΤΡΙΑ ΚΑΙ ΡΩΜΙΟΣ Η ΜΕΤΑΒΑΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ
Η ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΡΩΜΑΪΚΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ ΚΑΙ ΤΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΤΟΥ ΑΞΟΥΜ, ΑΠΟ ΤΟΝ Μ. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟ ΩΣ ΤΟΝ ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΟ
Γ. Κοντογιώργης – Ο Ελληνισμός, ο Χριστιανισμός, η Οικουμένη και ο νεότερος κόσμος