ΙΟΚΑΣΤΗ-ΕΤΕΟΚΛΗΣ - ΠΟΛΥΝΕΙΚΗΣ-ΑΝΤΙΓΟΝΗ-ΙΣΜΗΝΗ-ΚΡΕΩΝ-ΕΥΡΥΔΙΚΗ-ΑΙΜΩΝ-ΜΕΝΟΙΚΕΑΣΙΟΚΑΣΤΗ
Για την ιστορία της Ιοκάστης.(ΔΕΣ) Εδώ παραθέτουμε ένα απόσπασμα από τη Βιβλιοθήκη του Απολλοδώρου (3.48-3.56):
Μετά τον θάνατο του Αμφίονα τη βασιλεία ανέλαβε ο Λάιος. Παντρεύτηκε την κόρη του Μενοικέα, την οποία ορισμένοι αποκαλούν Ιοκάστη, άλλοι πάλι Επικάστη, και ενώ πήρε χρησμό από τον θεό να μην κάνει παιδιά με τη γυναίκα του (γιατί το παιδί που θα γεννιόταν θα γινόταν πατροκτόνος), αυτός πιωμένος ενώθηκε με τη γυναίκα του. Και το παιδί που γεννήθηκε το έδωσε σε βοσκό του για να το εγκαταλείψει, αφού πρώτα του τρύπησε τους αστραγάλους με περόνες. […]
Το παιδί, ο Οιδίποδας, σώθηκε και αργότερα:
[…] ανέλαβε την εξουσία και
παντρεύτηκε χωρίς να το ξέρει τη μητέρα του και απέκτησε παιδιά από αυτήν, τον Πολυνείκη και τον Ετεοκλή, και δυο κόρες, την Ισμήνη και την Αντιγόνη. Μερικοί λένε ότι τα παιδιά του τα έκανε η Ευρυγάνεια, η κόρη του Υπέρφαντα. Κι όταν αργότερα φανερώθηκαν τα κρυφά μυστικά, η Ιοκάστη κρεμάστηκε…
Σύμφωνα με την εκδοχή του Ευριπίδη στις Φοίνισσες, η Ιοκάστη δεν κρεμάστηκε μετά την αποκάλυψη της αιμομεικτικής της σχέσης με τον Οιδίποδα, όπως και ο Οιδίποδας δεν εγκατέλειψε την πόλη των Θηβών. Η Ιοκάστη αυτοκτόνησε με σπαθί πάνω στα νεκρά σώματα των γιων της μετά τη μονομαχία και τον θάνατό τους.
Όλη την ιστορία πριν τη μονομαχία των δυο αρσενικών παιδιών την αφηγείται η ίδια η Ιοκάστη στον Πρόλογο της τραγωδίας του Ευριπίδη Φοίνισσες.
Διαμάχη Ετεοκλή Πολυνείκη. Ανάγλυφο από αλαβάστρινη ετρουσκική τεφροδόχο, 200-100 π.Χ. Ο Ετεοκλής και ο Πολυνείκης, τραυματισμένοι θανάσιμα και οι δύο, πέφτουν στο έδαφος. Δίπλα τους προσπαθούν να τους συγκρατήσουν οι συμπολεμιστές τους. Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο, 1850,1031.1 © Trustees of the British Museum
ΕΤΕΟΚΛΗΣ - ΠΟΛΥΝΕΙΚΗΣ
Στ᾽ όνομα των θεών, σας ικετεύω, αφήστε,
αφήστε τις υπερβολές! Δεν είναι συμφορά βαρύτερη
απ᾽ το να σμίξει η μισαλλοδοξία δύο ανθρώπων.
(Η Ιοκάστη στα παιδιά της· Ευρ., Φοίν. 583-585)
Καρπός της αιμομεικτικής σχέσης του Οιδίποδα και της Ιοκάστης ήταν ο Ετεοκλής και ο Πολυνείκης. Τα δύο αδέλφια δεν μπορούσαν παρά να έχουν κακή τύχη λόγω της κατάρας που βάραινε το γένος των Λαβδακιδών ή γιατί τους βάραινε η κατάρα του πατέρα τους να μην χαρούν την εξουσία και τα αγαθά τους, επειδή δεν του στάθηκαν στη δυστυχία του. Στην αρχή την εξουσία τής Θήβας τη πήρε ο θείος τους Κρέοντας, επειδή ήταν ανήλικα, στη συνέχεια όμως θέλησαν να την αναλάβουν αυτοί. Ο Απολλόδωρος (3.57-3.77) παραδίδει ως εξής την ιστορία τους:
3.57 Ο Ετεοκλής και o Πολυνείκης συνήψαν μια συμφωνία μεταξύ τους σχετικά με την άσκηση της εξουσίας, και αποφάσισαν να βασιλεύουν ο ένας μετά τον άλλον για ένα χρόνο. Κάποιοι λοιπόν αφηγούνται ότι πρώτος βασίλευσε ο Πολυνείκης και ότι παρέδωσε την εξουσία στο τέλος του χρόνου, άλλοι πάλι ισχυρίζονται ότι πρώτος βασίλεψε ο Ετεοκλής και ότι δεν θέλησε να παραδώσει τον θρόνο. Διωγμένος λοιπόν ο Πολυνείκης από τη Θήβα, κατέφυγε στο Άργος παίρνοντας μαζί του το περιδέραιο και το πέπλο [της Αρμονίας]. Τότε βασιλιάς του Άργους ήταν ο Άδραστος, ο γιος του Ταλαού· νύχτα πλησίασε ο Πολυνείκης στα ανάκτορά του και ήρθε στα χέρια με τον Τυδέα, τον γιο του Οινέα, εξόριστο από την Καλυδώνα. Και όπως ακούστηκαν άξαφνα φωνές φάνηκε ο Άδραστος και τους χώρισε· τότε θυμήθηκε κάποιο μάντη που του είχε πει ότι θα παντρέψει τις θυγατέρες του με κάπρο και λιοντάρι και τους πήρε και τους δυο για γαμπρούς του· γιατί πάνω στις ασπίδες τους είχαν ο ένας προτομή κάπρου, ο άλλος λιονταριού. Και ο μεν Τυδέας πήρε για γυναίκα του τη Δηιπύλη, ο δε Πολυνείκης την Αργείη, ενώ ο Άδραστος υποσχέθηκε και στους δύο να τους επαναφέρει στις πατρίδες τους. Και έσπευσε να εκστρατεύσει καταρχάς εναντίον των Θηβών και για τον σκοπό αυτό συγκέντρωνε τα παλικάρια.
Η Ιοκάστη κατηγορεί τον Ετεοκλή. Velyn, Philippus, 1801-5, χαλκογραφία για τη "Θηβαΐδα", από την εικονογραφημένη έκδοση "Άπαντα του Ρακίνα". Η Ιοκάστη καθισμένη σε θρόνο κατηγορεί τον Ετεοκλή που έχει έρθει από το πεδίο της μάχης, όπου πολεμά εναντίον του αδερφού του Πολυνείκη. Στα πόδια της Ιοκάστης είναι γονατισμένη η Αντιγόνη. Πίσω από την Ιοκάστη βρίσκεται η ακόλουθός της Ολυμπία που προσπαθεί να τη συγκρατήσει αγκαλιάζοντάς την. Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο, 2011,7059.30 © Trustees of the British Museum
3.60 Αλλά ο Αμφιάραος, ο γιος του Οϊκλέα, που ήταν μάντης και ήξερε ότι ήταν γραφτό όλοι όσοι συμμετάσχουν στην εκστρατεία να πεθάνουν εκτός από τον Άδραστο, δίσταζε να πάρει μέρος και απέτρεπε και τους υπόλοιπους. Και ο Πολυνείκης κατέφυγε στον Ίφι, τον γιο του Αλέκτορα, και ζητούσε να μάθει πώς ο Αμφιάραος θα εξαναγκαζόταν να εκστρατεύσει· και εκείνος του απάντησε ότι προϋπόθεση ήταν να πάρει το περιδέραιο η Εριφύλη. Ο Αμφιάραος λοιπόν απαγόρευσε στην Εριφύλη να δεχτεί δώρα από τον Πολυνείκη, ο Πολυνείκης όμως, αφού της έδωσε το περιδέραιο, απαιτούσε από αυτήν να πείσει τον Αμφιάραο να εκστρατεύσει. Γιατί ήταν στο χέρι της· γιατί, όταν κάποτε ανέκυψε μια διαφορά ανάμεσα σε αυτόν και τον Άδραστο και εκείνη τη διευθέτησε, ορκίστηκε σε μελλοντικές διαφορές με τον Άδραστο να βάλει την Εριφύλη κριτή. Όταν λοιπόν ήταν να γίνει η εκστρατεία εναντίον των Θηβών, και ο Άδραστος συνηγορούσε, ενώ ο Αμφιάραος ήταν αντίθετος, η Εριφύλη, αφού πήρε το περιδέραιο, τον έπεισε να εκστρατεύσει μαζί με τον Άδραστο. Και ο Αμφιάραος, εξαναγκασμένος πια να εκστρατεύσει, έδωσε εντολή στα παιδιά του, όταν ενηλικιωθούν να σκοτώσουν τη μητέρα τους και να εκστρατεύσουν εναντίον των Θηβών.
Διαμάχη Ετεοκλή Πολυνείκη. Ανάγλυφο από ετρουσκική σαρκοφάγο. Τα δύο αδέρφια, ο Ετεοκλής και ο Πολυνείκης αλλητραυματίζονται θανάσιμα. Και τους δυο τους ακολουθούν οι Ερινύες κρατώντας πυρσούς, προμηνύοντας το θάνατό τους. Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο, 1856,1226.542 © Trustees of the British Museum
Και ο Άδραστος, αφού συγκέντρωσε στρατό με επτά αρχηγούς επικεφαλής, επιτάχυνε τον πόλεμο εναντίον των Θηβών. Και οι αρχηγοί ήταν οι εξής: ο γιος του Ταλαού Άδραστος, ο Αμφιάραος, γιος του Οϊκλή, ο Καπανέας, γιος του Ιππόνοου, ο Ιππομέδοντας, γιος του Αριστόμαχου, άλλοι πάλι λένε ότι ήταν του Ταλαού. Αυτοί ήταν από το Άργους, ενώ ο Πολυνείκης, ο γιος του Οιδίποδα από τη Θήβα, ο Τυδέας, γιος του Οινέα, από την Αιτωλία, ο Παρθενοπαίος, γιος του Μελανίωνα, από την Αρκαδία. Ορισμένοι δεν συμπεριλαμβάνουν τον Τυδέα και τον Πολυνείκη, ενώ συγκαταλέγουν τον γιο του Ίφι Ετέοκλο και τον Μηκιστέα.
[…] Όταν ήρθαν στον Κιθαιρώνα, έστειλαν τον Τυδέα να μηνύσει στον Ετεοκλή να παραδώσει την εξουσία στον Πολυνείκη, όπως είχαν συμφωνήσει. Αλλά ο Ετεοκλής αγνόησε το μήνυμα, και θέλοντας ο Τυδέας να δοκιμάσει τους Θηβαίους τους προκαλούσε έναν έναν σε μονομαχία και τους νίκησε όλους. Και αυτοί όπλισαν πενήντα άνδρες και του έστησαν ενέδρα την ώρα που αποχωρούσε· αλλά αυτός τους σκότωσε όλους, εκτός από τον Μαίονα [γιο, σύμφωνα με τη χαμένη τραγωδία του Ευριπίδη «Αντιγόνη»] της Αντιγόνης και του Αίμονα]· ύστερα γύρισε στο στρατόπεδο. Οι Αργείοι, αφού οπλίσθηκαν, πλησίασαν στα τείχη, και καθώς οι πύλες ήταν επτά, ο Άδραστος τοποθετήθηκε μπροστά στις Ομολωίδες, ο Καπανέας στις Ωγυγίες, ο Αμφιάραος στις Προιτίδες, ο Ιππομέδων στις Ογκαΐδες, ο Πολυνείκης στις Υψίστες, ο Παρθενοπαίος στις Ηλέκτρες, ο Τυδέας στις Κρηνίδες. Όπλισε και ο Ετεοκλής τους Θηβαίους, και αφού όρισε ισάριθμους αρχηγούς, τους παρέταξε αντίστοιχα· στη συνέχεια ζήτησε χρησμό πώς θα μπορέσει να νικήσει τους εχθρούς. Μάντης στους Θηβαίους ήταν ο Τειρεσίας, γιος του Εύρη και της νύμφης Χαρικλώς, από τη γενιά του Οιδαίου του Σπαρτού, που είχε χάσει το φως του. […] Στους Θηβαίους, λοιπόν, που τον ρώτησαν έδωσε χρησμό ότι θα νικήσουν αν ο Μενοικέας, ο γιος του Κρέοντα, προσφέρει τον εαυτό του θυσία στον Άρη. Μόλις τ' άκουσε αυτό ο γιος του Κρέοντα, ο Μενοικέας, σφάχτηκε με το ίδιο του το χέρι μπροστά στις πύλες. Στη μάχη που ακολούθησε, οι Καδμείοι εκδιώχθηκαν μέχρι τα τείχη, και ο Καπανέας άρπαξε μια σκάλα και άρχισε να σκαρφαλώνει στα τείχη, όμως ο Δίας τον κατακεραύνωσε. Ύστερα από αυτό οι Αργείοι τράπηκαν σε φυγή. Και επειδή οι απώλειες ήταν μεγάλες, αποφάσισαν και τα δύο στρατόπεδα να μονομαχήσουν ο Ετεοκλής και ο Πολυνείκης για τη βασιλεία, και σκοτώνονται και οι δυο. [ …]
Τα δύο αδέρφια, ο Ετεοκλής και ο Πολυνείκης αλλητραυματίζονται θανάσιμα. Ετρουσκική τεφροδόχος του 2ου αι. π.Χ. από το Chiusi της Ιταλίας. Και τους δυο τους ακολουθούν οι Ερινύες κρατώντας πυρσούς, προμηνύοντας το θάνατό τους. Παρίσι, Μουσείο του Λούβρου, MN 1164
Ο Κρέοντας, που παρέλαβε τη βασιλεία των Θηβαίων, πέταξε άταφους τους νεκρούς των Αργείων και αφού έβγαλε διακήρυξη κανένας να μην τους θάψει, τοποθέτησε φρουρά. Η Αντιγόνη όμως, μία από τις κόρες του Οιδίποδα, έκλεψε το σώμα του Πολυνείκη και το έθαψε κρυφά, αλλά την έπιασε ο ίδιος ο Κρέοντας και την έθαψε ζωντανή.
ΑΝΤΙΓΟΝΗ
Η Αντιγόνη αποδίδει νεκρικές τιμές στη σορό του Πολυνείκη. Lenepveu, Jules-Eugène, 1835–98, υδατογραφία και πένα. Η Αντιγόνη, παρά την απαγόρευση του Κρέοντα, αποδίδει τις πρέπουσες νεκρικές τιμές στον νεκρό αδερφό της Πολυνείκη, που είχε εκστρατεύσει εναντίον της Θήβας. Νέα Υόρκη, Μητροπολιτικό Μουσείο, 1991.267
Καταγωγή
α) Σύμφωνα με παλαιότερους μύθους ήταν κόρη του Οιδίποδα και της Ευρυγάνειας, κόρης του βασιλιά του βοιωτικού λαού των Φλεγύων.
β) Από τους τραγικούς ποιητές και μετά θεωρείται καρπός της αιμομικτικής σχέσης του Οιδίποδα με τη μητέρα του Ιοκάστη, όπως και όλα τα αδέλφια της.
Κοινό σημείο και στις δύο παραδόσεις είναι ο πατέρας, Οιδίποδας, και τα αδέλφια, Ισμήνη, Ετεοκλής, Πολυνείκης.
Στην εξορία μαζί με τον πατέρα /αδελφό Οιδίποδα
Μετά την αποκάλυψη της αληθινής σχέσης του Οιδίποδα με την Ιοκάστη, ο Οιδίποδας, σύμφωνα με τον χρησμό του Απόλλωνα, εξορίστηκε από τη Θήβα και ζητιάνευε για το ψωμί του. Στην εξορία αυτή τον συνόδευσε η Αντιγόνη, μέχρι που ο πατέρας της πέθανε στον Κολωνό και εκείνη επέστρεψε στη Θήβα.
Στη Θήβα
Κηδεμόνας των τεσσάρων γόνων του Οιδίποδα και της Ιοκάστης ήταν ο Κρέων, ο οποίος ανέλαβε τη διακυβέρνηση της χώρας μετά τον αλληλοσκοτωμό των αρσενικών παιδιών, του Ετεοκλή και του Πολυνείκη. Ήταν, επίσης, πατέρας του Αίμωνα, με τον οποίο η Αντιγόνη ήταν αρραβωνιασμένη. Η κόρη αψήφησε την απόφαση του βασιλιά/κηδεμόνα/θείου της να μην ταφεί ο Πολυνείκης που είχε σύρει ξένο στρατό εναντίον της πατρίδας και του αδελφού του, προκειμένου να πάρει την εξουσία που δικαιούνταν. Προέβη σε συμβολική ταφή του νεκρού σκορπώντας στο εγκαταλελειμμένο σώμα του μια χούφτα χώμα.
Θάνατος
Καταδικάστηκε σε θάνατο από τον Κρέοντα γι' αυτή την πράξη απείθειας προς την εξουσία ή σεβασμού προς τον νεκρό και ευσέβειας προς τους θεούς. Οδηγήθηκε σε υπόγειο σπήλαιο, τον τάφο των Λαβδακιδών, όπου εγκλείστηκε. Κρεμάστηκε και πάνω στο σώμα της αυτοκτόνησε και ο αρραβωνιαστικός της και γιος του Κρέοντα Αίμονας. Στο θάνατο τους ακολούθησε και η μητέρα του Αίμονα, η Ευρυδίκη.
Παραλλαγή
Σύμφωνα με μια παραλλαγή, ο Κρέοντας έδωσε εντολή στον γιο του Αίμονα να σκοτώσει την Αντιγόνη. Εκείνος παράκουσε, είτε γιατί αγαπούσε από παλιά την Αντιγόνη, είτε γιατί την αγάπησε μέσα στη δυστυχία της. Την παντρεύτηκε και απέκτησαν ένα γιο, τον Μαίονα.
Σοφοκλέους Αντιγόνη: Θρησκευτικά στοιχεία και τελετουργικές ανατροπές. Η κοινωνική διάσταση.
χρὴ δὲ τά γ᾽ εἰς θεοὺς
μηδὲν ἀσεπτεῖν
(1349-50)
Οκτώ στοιχεία για τη δόμηση του έργου[15]
- Χώρος: Θήβα
Τελετουργικά - θρησκευτικά στοιχεία
1. Τελετουργικά ταφής (τρόπος, τιμές: στ. 80-81 (Αντιγόνη) , στ. 245-7, 255-6 (Φύλαξ), στ. 429-431) (Φύλαξ), 466-7 (Αντιγόνη) (η ταφή δείγμα οσιότητας), 900-2 (λούσιμο, νεκροστόλισμα, χοές), 1069-1071 (ἄμοιρον, ἀκτέριστον, ἀνόσιον νέκυν). 1109: ο Κρέων παρακινεί τους υπηρέτες του να πάρουν αξίνες στα χέρια τους, προφανώς για να κόψουν δέντρα για την πυρά του νεκρού. 1197-8 (Άγγελος): νηλεές κυνοσπάρακτον σώμα Πολυνείκους. 1201-4: λουτρό νεκρού, τα μέλη του στην πυρά (νιόκοφτα κλαδιά ελιάς), τύμβος υψηλόροφος. Θρήνος: στ. 1246-9, ο Άγγελος εκφράζει την ελπίδα ότι η Ευρυδίκη έφυγε για να θρηνήσει ιδιωτικά και να αναθέσει στις υπηρέτριες τον θρήνο.
- Η εντολή του Κρέοντα για τη μη ταφή του Πολυνείκη συνιστά τελετουργική ανωμαλία, όπως του Έκτορα και του Πατρόκλου στην Ιλιάδα.[16] Η αναδιήγηση της εντολής γίνεται από αρκετά πρόσωπα και κάθε φορά από την οπτική γωνία του ομιλούντος.
α) Στ. 23-30: μη ταφή (Αντιγόνη)[17], μη θρήνος[18].
β) Στ. 192- 206 (Κρέων).
γ) Στ. 1039-1044: ο Κρέων στον Τειρεσία επαναλαμβάνει την απόφασή του να μην ταφεί ο νεκρός, ακόμη και αν τον «αρπάξουν οι αετοί του Δία να τον φέρουν βορά στους θρόνους του» (πρβ. την αρπαγή του Γανυμήδη από τον Δία)[19] .
δ) Στ. 695-8 (Αίμων).
ε) Τειρεσίας, στ. 1005-1022: περιγραφή της αναποτελεσματικής θυσίας, αναπαράσταση του διαμελισμού και της σήψης του σώματος του Πολυνείκη.
στ) Τειρεσίας στ. 1069-1071 (ἄμοιρον, ἀκτέριστον, ἀνόσιον νέκυν), 1080-1083: γύπες = έμψυχοι τάφοι (τα στομάχια των ζώων γίνονται οι τάφοι των νεκρών).
- Ταφή Αντιγόνης. Στ. 847, 876, 882-3: ἄκλαυτον, ἄταφον (Αντιγόνη)· ο νεκρός μόνος - τὸν δ᾽ ἐμὸν πότμον ἀδάκρυτον οὐδεὶς φίλων στενάζει (876, 883). Αυτό είναι πέραν του δικαίου, γι' αυτό και η Αντιγόνη προκαλεί τη συμπάθεια. Εξάλλου είναι η μόνη σκηνή όπου η Αντιγόνη εμφανίζεται ανθρώπινη.
ὁρᾶτ᾽ ἔμ᾽, ὦ γᾶς πατρίας πολῖται, τὰν νεάταν ὁδὸν
στείχουσαν, νέατον δὲ φέγγος λεύσσουσαν ἀελίου,
κοὔποτ᾽ αὖθις. ἀλλά μ᾽ ὁ παγκοίτας Ἅιδας ζῶσαν ἄγει 810
τὰν Ἀχέροντος
ἀκτάν, οὔθ᾽ ὑμεναίων ἔγκληρον, οὔτ᾽ ἐπινύμφειός
πώ μέ τις ὕμνος ὕμνησεν, ἀλλ᾽ Ἀχέροντι νυμφεύσω.
(στ. 810-815)
- Γάμος - οικογένεια: στ. 639-680 (τεκνοποιία, σχέση γονιού - παιδιού, η σύζυγος)· 654 (τὴν παῖδ᾽ ἐν Ἅιδου τήνδε νυμφεύειν τινί)· 813-5 και 891 (γάμος και θάνατος)· 1204-5 (πρὸς λιθόστρωτον κόρης / νυμφεῖον Ἅιδου κοῖλον εἰσεβαίνομεν)· 1207 (ἀκτέριστον ἀμφὶ παστάδα)· 857-871: όλα ξεκίνησαν από τον γάμο του Οιδίποδα και της Ιοκάστης (Ἰὼ δυσπότμων / γάμων, κασίγνητε, κυρήσας, 869-870), που οδήγησαν τον Πολυνείκη στον θάνατο και την Αντιγόνη στην αγαμία και τον θάνατο (ἀνυμέναιος, 876)· 917-8 (ἄλεκτρον, ἀνυμέναιον, οὔτε του γάμου / μέρος λαχοῦσαν οὔτε παιδείου τροφῆς). Η απουσία διαδόχων δεν θα δώσει συνέχεια στην ενοχή, στ. 1317-8 (ἄλεκτρον, ἀνυμέναιον, οὔτε του γάμου / μέρος λαχοῦσαν οὔτε παιδείου τροφῆς). Τι είναι ο γάμος για τη γυναίκα; (στ. 905- 912· στους στίχους αυτούς η Αντιγόνη επισημαίνει τη σημασία της πατρικής οικογένειας για τη γυναίκα). Τι είναι ο γάμος για τον Κρέοντα; Τι είναι ο γάμος για τον Αίμονα; Κεῖται δὲ νεκρὸς περὶ νεκρῷ, τὰ νυμφικὰ /τέλη λαχὼν δείλαιος εἰν Ἅιδου δόμοις (στ. 1240-1).
α) Α' Στάσιμο[20]: Δίας, Βάκχος, Νίκη, Ήφαιστος, Άρης. Η δεύτερη αντιστροφή κλείνει με επίκληση στον Βάκχο για ολονύκτιους χορούς (στ. 147-153).
β) Ο Κρέων (162): με τυπική θεοσέβεια αποδίδει τη νίκη στους θεούς.
γ) στ. 265: Όρκος στους θεούς (Φύλακες), στ. 305, 758 (Κρέων: πεισματικός όρκος).
δ) στ. 278: θεήλατον (ο χορός για την ταφή μετά τη ρήση του Φύλακα).
ε) στ. 368: θεῶν τ᾽ ἔνορκον δίκαν.
στ) στ. 450-1: Ζεὺς, Δίκη (ἡ ξύνοικος τῶν κάτω θεῶν Δίκη) (Αντιγόνη).
ζ) στ. 487: Ζεὺς Ἓρκειος (Κρέων: ακόμη κι αν ο παραβάτης ήταν από την οικογένεια, θα υφίστατο την τιμωρία), 658-9: Ζεὺς ξύναιμος (Κρέων).
η) στ. 308, 519, 542, 575, 581, 654, 777, 780, 823, 911, 1075, 1205, 1241, 1284: Άιδης (Πλούτων και Ενοδία θεά, 1200).
θ) στ. 123, 1007: Ήφαιστος (μετωνυμία -αντί της φωτιάς).
ι) 1075: Ερινύες Άιδου και θεών· 1103-4: συντέμνουσι γὰρ / θεῶν ποδώκεις τοὺς κακόφρονας βλάβαι.
ια) Ε' Στάσιμο, 1115-54: Διόνυσος, Σεμέλη, Θυιάδες, Κωρύκιαι νύμφαι. Το Ε' Στάσιμο ένας ύμνος στον Διόνυσο, τις σχέσεις του με άλλους θεούς, την πόλη της καταγωγής του με τη σπουδαία καταγωγή, τις περιοχές επιρροής του.
ιβ) 1184: Αθηνά.
- Μυθολογικά στοιχεία:
α) Στ. 823: Νιόβη· παραλληλισμός του θρήνου των δύο γυναικών.
β) Στ. 944 (στροφή α': Δανάη), 955 (αντιστροφή α': Λυκούργος), 968 (στροφή και αντιστροφή β': Φινέας[21] ). Οι τρεις τελευταίες περιπτώσεις είναι για να φανεί το αναπόδραστο της μοίρας.
γ) Στ. 1039-1044: ο Κρέων επαναλαμβάνει στον Τειρεσία την απόφασή του να μην ταφεί ο νεκρός, ακόμη και αν τον «αρπάξουν οι αετοί του Δία να τον φέρουν βορά στους θρόνους του», κάτι που φέρνει στον νου την αρπαγή του Γανυμήδη από τον Δία.
δ) Στ. 1084-1085: ο Τειρεσίας λέει ότι εξαπέλυσε αλάνθαστα βέλη σαν τοξότης στην καρδιά του Κρέοντα πάνω στον θυμό του θυμίζοντας τον Απόλλωνα τιμωρό της Νιόβης και τον θάνατο των παιδιών της από τα βέλη του (και της Άρτεμης).
ε) Στ. 1155: Κάδμος, Αμφίων
Πάροδος -Στάσιμα
Πάροδος (στ. 100-154): Επινίκιο.
Α' Στάσιμο (στ. 332-375): Ιστορία του πολιτισμού. i) Ναυτιλία, γεωργία, ενσταβλισμός ζώων, εξημέρωση ορισμένων ζώων (οικόσιτα). ii) Γλώσσα, οργάνωση πολιτειών, προφύλαξη από τη φύση (σπίτια, ενδυμασία), ιατρική. iii) Θάνατος; iv) Ηθική (καλό, κακό, δίκαιο). Το κακό ως συνάρτηση της αλόγιστος τόλμης.
Β' Στάσιμο (στ. 582 κ.ε.). Σκέψεις για την ευτυχία του ανθρώπου, για τη δύναμη των θεών και την αδυναμία των ανθρώπων.
Γ' Στάσιμο (στ. 780 κ.ε.): Ο Έρωτας ως δύναμη κοσμογονική. Έρωτας: σύγχυση μυαλού, σύγχυση ηθικών αρχών, αίτιος σύγκρουσης ακόμη και σε όμαιμους.
Δ' Στάσιμο (στ. 1115-54): Ύμνος στον Διόνυσο, στις σχέσεις του με άλλους θεούς, στην πόλη της καταγωγής του, στις περιοχές επιρροής του.
Ερώτημα: Πώς συναρτάται το πρώτο στάσιμο με όσα προηγήθηκαν; Με την ανακοίνωση του θανάτου των δύο αδελφών και την απαγόρευση του Κρέοντα να ταφεί μόνο ο ένας; Αν μείνουμε στο τελευταίο σχόλιό του, ότι το κακό είναι συνάρτηση της αλόγιστης δύναμης, αυτό θα μπορούσε να αφορά τόσο τα δύο αδέλφια που συγκρούστηκαν για την εξουσία όσο και τον ίδιο τον Κρέοντα και την απαγόρευσή του. Εξάλλου, η συνήθεια των ανθρώπων να θάβουν τους νεκρούς τους, και να αποθέτουν στον τάφο τους κτερίσματα, είναι πολύ παλιά. Μήπως, λοιπόν, ο χορός παίρνει ευθύς εξαρχής θέση, εμμέσως πλην σαφώς, απέναντι στην απαγόρευση του Κρέοντα; Μήπως υποδεικνύει ότι αυτή η πράξη συνιστά μια οπισθοδρόμηση στον πολιτισμό, σε εποχές πολύ πριν από όλες εκείνες τις ενέργειες που επέτρεψαν στον άνθρωπο τη μόνιμη εγκατάσταση και τη μετακίνηση πέρα από τις θάλασσες; Αν ισχύει αυτή η υπόθεση, τότε η απόφαση του Κρέοντα συνιστά μια κατεξοχήν αντι-πολιτισμική ενέργεια, αν-ήθικη, αντι-θρησκευτική.
Παράρτημα
Ποιο είναι το κεντρικό πρόσωπο της τραγωδίας; Τα ονόματα
Το όνομα της Αντιγόνης ακούγεται στους στίχους:
· 11, από την Ισμήνη
· 378, από τον Χορό, όταν τη φέρνει ο Φύλακας,
· 629, από τον Χορό,
· 805, από τον Χορό στο στάσιμο για τον έρωτα.
Συνολικά: 4 φορές
Από τον στίχο 943 η Αντιγόνη δεν ξαναεμφανίζεται.
Το όνομα του Κρέοντα ακούγεται στους στίχους:
· 21, 31, 549, 914, από την Αντιγόνη,
· 47, από την Ισμήνη,
· 148, 1098, 1181, από τον Χορό,
· 229 και 385, από τον Φύλακα,
· 1161, 1208, από τον Άγγελο.
Συνολικά: 12 φορές
Πατέρα τον αποκαλεί ο Αίμονας στους στίχους 635, 683, 701 (τρεις φορές).
Είναι παρών από τον στίχο 162 μέχρι το τέλος, στ. 1353.
Έξοχο δείγμα ρητορικού λόγου συνιστά η συνομιλία Αίμονα - Κρέοντα για την τύχη της Αντιγόνης. Ο λόγος των δύο ανδρών είναι πολιτικός και ο καθένας υποστηρίζει τις θέσεις του για το καλό της πόλεως. Ο στόχος τους είναι κοινός, διαφοροποιούνται ως προς τα μέσα.
Κανένας από τους δύο δεν ονομάζει την Αντιγόνη με το όνομά της, και σε αυτή την περίπτωση για διαφορετικούς λόγους ο καθένας. Ο Αίμονας, διπλωματικά, δεν θέλει να ερεθίσει τον πατέρα του· γι' αυτό και την αποκαλεί «αυτή», «γυναίκα», «κόρη». Στην επιλογή του αυτή τον ακολουθεί και ο χορός. Όσο για τον Κρέοντα στα συμφραζόμενα του λόγου του οι ίδιες λέξεις ακούγονται περιφρονητικά.
Ο έρωτας
Στο τρίτο στάσιμο, αμέσως μετά την απόφαση του Κρέοντα να οδηγήσει την Αντιγόνη στον τάφο της και πριν από τον μονόλογο-θρήνο της Αντιγόνης για την τύχη της, ο Χορός τραγουδάει έναν ύμνο στον Έρωτα (στ. 781-805). Η θέση του στάσιμου προκαλεί υπόνοιες για τον τρόπο με τον οποίο πρέπει να διαβαστεί. Είναι ένας ύμνος χαροποιός; Είναι ένας ύμνος όπου ο Χορός στέκεται διστακτικά απέναντι στη δύναμη του Έρωτα, γιατί ξεσηκώνει τους νέους ανθρώπους, αλλά και τους θεούς, και διαταράσσει τη λογική τους. Σε αυτή την περίπτωση κινδυνεύουν νόμοι και ισχύουσες ηθικές αρχές, όπως ακριβώς το περιγράφει ο Χορός στην αντιστροφή α᾿ Μήπως, λοιπόν, ο Χορός, οι ηλικιωμένοι άνδρες της πόλεως, καταλογίζει στον Έρωτα την ευθύνη για την «επανάσταση» των νέων ανδρών έναντι των «μεγάλων νόμων»; Και για το γεγονός ότι οι νέες κοπέλες καταλαμβάνονται από το συναίσθημα και αυτονομούνται, κάτι που αντιστρατεύεται τις ισχύουσες διατάξεις περί γάμου, τον οποίο αποφασίζουν οι γονείς χωρίς κανένα από τα δύο «συμβαλλόμενα» μέρη να ερωτηθούν;
Θάνατοι
α) στη μάχη: Πολυνείκης, Ετεοκλής (ξίφος)
β) αυτοκτονίες
Ιοκάστη (αγχόνη)
Αντιγόνη (αγχόνη)
Αίμων (ξίφος)
Ευρυδίκη (ξίφος)
Ο θάνατος που ταιριάζει στους άρχοντες είναι το ξίφος, στις αρχόντισσες η αγχόνη. Εξαίρεση αποτελεί η Ευρυδίκη, ο θάνατος της οποίας μοιάζει να συνιστά θυσιαστική πράξη για τον θάνατο του γιου της, σαν σφάγιο και θύμα. Θυμίζουμε ότι όργανο της θυσίας είναι το μαχαίρι, το ξίφος, ή ο πέλεκυς.
Επιβιώνουν: Οιδίπους - Κρέων - Ισμήνη
Μερικά ερωτήματα που οδηγούν στη σκηνική πράξη
Πώς είναι τα σώματα των ηρώων σε συγκεκριμένες στιγμές του έργου; Η στάση τους;
Κρέων
Ο Κρέων στην πρώτη ρήση
Κρέων και Αντιγόνη
Κρέων και Αίμων
Κρέων και Τειρεσίας
Κρέων και Χορός: δέδοικα γὰρ μὴ τοὺς καθεστῶτας νόμους / ἄριστον ᾖ σῴζοντα τὸν βίον τελεῖν (1113-4).
Ο Κρέων στην έξοδο
Αντιγόνη
Η Αντιγόνη πριν την άρνηση της Ισμήνης
Η Αντιγόνη μετά την άρνηση της Ισμήνης
Αντιγόνη - Κρέων
Η Αντιγόνη με τον Χορό πριν να οδηγηθεί στον τάφο της
Η Αντιγόνη μόνη (στ. 941 κ.ε.)
Χορός
Στην τελική εμφάνιση των δύο κεντρικών ηρώων, πριν δηλαδή η Αντιγόνη αποχωρήσει για να εισέλθει στη φυλακή-τάφο, πριν την είσοδο-εξαφάνιση του Κρέοντα στο ανάκτορο μετά τον θάνατο όλων των δικών του ανθρώπων, του γιου, της συζύγου, της νύφης-ανεψιάς.
Μερικά ερωτήματα που οδηγούν στην εν-συναίσθηση
- Πόσο εύκολο είναι να έχει κανείς απέναντί του μιαν Αντιγόνη; Πόσο εύκολο είναι για την Ισμήνη ή για τον Χορό που υφίστανται τις κατηγορίες της Αντιγόνης για δειλία;[22]
Τα ερωτήματα αυτά μπορούν να μεταφερθούν στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων και με βάση αυτά να εξεταστούν πράξεις που θεωρούνται ηρωικές ή αντιηρωικές σε περιόδους κρίσης, όπου διακυβεύονται βασικές αξίες της ζωής, όπως η ελευθερία, η αξιοπρέπεια, το δικαίωμα στην εργασία.
Το "Κέντρο Μελέτης & Έρευνας του Ελληνικού Θεάτρου - Θεατρικό Μουσείο" είναι ένας πακτωλός πληροφοριών για τη θεατρική πορεία της κυρίως Ελλάδας και της ελληνικής ομογένειας, διακοσίων περίπου ετών. Ακρογωνιαίος λίθος αυτού του αρχειακού οικοδομήματος είναι η εποποιϊα της αναβίωσης του αρχαίου δράματος στην Ελλάδα από τις αρχές του 19ου αιώνα στις ελληνικές παροικίες και από τα μέσα του 20ου στο νέο ελληνικό κράτος. Επιλέξαμε να παρουσιάσουμε σε αυτή τη διαδικτυακή ενότητα ένα πλήρες σχεδόν εκπαιδευτικό μοντέλο, με μοναδικό άξονα την "ΑΝΤΙΓΟΝΗ" του Σοφοκλή. Οι λόγοι είναι πολλοί:
α. Η "ΑΝΤΙΓΟΝΗ" είναι ένα κείμενο της ευρωπαϊκής φιλοσοφικής, εκπαιδευτικής, ιδεολογικής και πολιτικής κουλτούρας. Έχει απασχολήσει ένα ευρύ φάσμα ερμηνευτικών προσεγγίσεων κορυφαίων στοχαστών.
β. Είναι, επί ενάμιση αιώνα, αμετακίνητο κείμενο της ελληνικής εκπαίδευσης. Γύρω από την εκπαιδευτική του χρήση, έχουν αναπτυχθεί ερμηνευτικά, φιλολογικά, ιδεολογικά, θεατρολογικά, αισθητικά δοκίμια, πραγματείες και εγχειρίδια, βοηθήματα και τυφλοσούρτες.
γ. Είναι πολυμεταφρασμένο, ώστε η μεταφραστική του εποποιΐα είναι και μια παραδειγματική ιστορία της νεοελληνικής γλώσσας στην εξέλιξή της, της υφολογίας και της θεατρικής της αποτελεσματικότητας.
δ. Είναι η πλέον ερμηνευμένη στη σκηνή αρχαία ελληνική τραγωδία, έτσι ώστε και μόνο η παραστασιογραφία της να αποτελεί ανακεφαλαίωση των ερμηνευτικών, σκηνοθετικών σχολών που ευδοκίμησαν στην Ευρώπη και στην Ελλάδα.
ε. Είναι μια τραγωδία που, λόγω της σχολικής της χρήσης, έχει επιλεγεί να παρασταθεί από πολλά σχολεία ως πρακτική εφαρμογή της διδακτικής διαδικασίας.
στ. Έχει εμπνεύσει μεγάλους ξένους δραματουργούς, ώστε να τη διασκευάσουν ή να αντλήσουν από τον μύθο της και τις συγκρούσεις των ιδεών και των ηθών, δημιουργώντας αυτόνομα θεατρικά, χορευτικά και μουσικά έργα.
Το "Κέντρο Μελέτης & Έρευνας του Ελληνικού Θεάτρου - Θεατρικό Μουσείο" διαθέτει μια πληθώρα ντοκουμέντων που αναφέρονται σε αυτές τις ομάδες αρχειακών πηγών. Αναπτύσσοντας αυτό το υλικό στην πληρότητά του, παρέχει στους εκπαιδευτικούς, φοιτητές, διδάκτορες, πανεπιστημιακούς, καθηγητές, μαθητές, δημοσιογράφους και τους θεατρόφιλους την ευκαιρία να συγκροτήσουν εξαντλητική εικόνα να εφοδιαστούν με πολύτιμα στοιχεία, να μεθοδεύσουν προσωπικές μεθοδικές ερμηνείες και να αντλήσουν διδακτικά τεκμήρια.
Στη διάθεση κάθε ενδιαφερόμενου είναι το Αρχείο του Κέντρου για ανάλογη τεκμηρίωση και για τις υπόλοιπες σωζόμενες τραγωδίες, κωμωδίες και σατυρικά δράματα, την θεωρητική τους υποδομή, τη μεταφραστική και κριτική τους περιπέτεια και τη σκηνοθετική τους, ερμηνευτική ιστορία.
ΑΝΑΦΟΡΕΣ
15 Η παράθεση αυτή στηρίζεται στα οκτώ στοιχεία για το στήσιμο μιας στιγμής από μια θεατρική σκηνή αλλά και ενός ολόκληρου θεατρικού έργου, όπως τα δίδαξε ο ηθοποιός Δημήτρης Καταλειφός σε σεμινάριο που διοργάνωσε το Πανελλήνιο Δίκτυο για το Θέατρο στην Εκπαίδευση το 2009.
16 Από αυτή την άποψη, της μη ταφής, ο Αχιλλέας κακοποιεί, όχι συνειδητά και με πρόθεση, τον Πάτροκλο, καθώς δεν αποφασίζει να τον αποχωριστεί. Διότι μόνο η αποτέφρωση ή η ταφή έδιναν τη δυνατότητα στην ψυχή να περάσει στον Άδη (Ψ 72-4) -θυμίζοντας, βέβαια, την περίπτωση του Ελπήνορα στην Οδύσσεια, όπου παρακαλεί τον Οδυσσέα να τον θάψουν (λ 73-80). Στον ύπνο του Αχιλλέα έρχεται η μορφή του Πάτροκλου και τον παρακαλεί να τον θάψει (Ψ 69-92). Η προτροπή του να του δώσει ο Αχιλλέας το χέρι (Ψ 75) είναι η αντίστοιχη δεξίωση στα επιτάφια ανάγλυφα, που δείχνει στοργή και αποχαιρετισμό.
17 Όνειδος αποτελεί η εγκατάλειψη των νεκρών σωμάτων σε σκυλιά, όρνια ή μύγες στην Ιλιάδα. Οι Αργίτες γύρω από το νεκρό σώμα του Σαρπηδόνα παρομοιάζονται με μύγες / που ζουζουνούν στη μάντρα, ολόγυρα στις γαλατοκαρδάρες, / την άνοιξη, καθώς ξεχείλισε στους αρμεγούς το γάλα (Π 641-3), κάτι που υπαινίσσεται την αποσύνθεση του νεκρού. Σε αυτές τις περιπτώσεις, όχι μόνο ατιμάζεται ο νεκρός αλλά και το άταφο σώμα μιαίνει το χώμα. […] κι εκείνος, βάφοντας μ' αίμα τη γη, σαπίζει, / κι όρνια τον περιζώνουν πιότερα παρά μοιρολογήτρες (Λ 394-5). Αυτό γίνεται με τον Πολυνείκη (στ. 408-412).
18 Ένας τρόπος τιμής προς τους νεκρούς είναι ο θρήνος. Στον θρήνο συμμετέχουν μέλη της οικογένειας του νεκρού, είτε της άμεσης όπως στην περίπτωση του Έκτορα, είτε της έμμεσης -οι σύντροφοί του στο στράτευμα-, θεραπαινίδες και αιχμάλωτες. Τον Έκτορα λ.χ. θρηνούν η Ανδρομάχη (Χ 477-514), η Εκάβη (Χ 79-89, 430-6), ο Πρίαμος (Χ 33-76, 416-28), η Ελένη, τόσο για τον θάνατό του αυτόν καθαυτό όσο και για το γεγονός ότι δεν μπορεί να πραγματοποιήσει τις οφειλόμενες νεκρικές τελετές προς αυτόν και γιατί δεν άκουσαν τα τελευταία λόγια του Έκτορα προτού πεθάνει (Χ 82-9, 477-514, Ω 743-5). Η κραυγή της Κασσάνδρας, όταν πρώτη βλέπει από τα τείχη τον Πρίαμο να φέρνει τον νεκρό Έκτορα (Ω 707-18), είναι το σύνθημα για μια σκηνή μεγάλης δραματικής έντασης που θυμίζει τη σκηνή απελπισίας που κυριαρχεί στην Τροία, όταν σκοτώθηκε ο Έκτορας. Αντίστοιχα, η Αντιγόνη βγάζει θρηνητική κραυγή όταν βλέπει ξέσκεπο τον Πολυνείκη (στ. 424), που αποτελεί την εισαγωγή στους πιο τυπικούς θρήνους που ακούγονται (στ. 427). Και στις δύο περιπτώσεις η κραυγή αποτελεί εισαγωγή στους πιο τυπικούς θρήνους που ακούστηκαν όχι μόνο από τα μέλη της οικογένειας (στ. 427) αλλά και από ξένες ή επαγγελματίες μοιρολογήτρες (Ω 720) που τραγουδούν τυπικά τραγούδια θρήνου, ενώ οι γυναίκες συνοδεύουν με κραυγές, όπως οι γυναίκες από το σπίτι του Νέστορα την ώρα που το όργανο της θυσίας έπεφτε στον λαιμό του ζώου που θυσιαζόταν και παρέλυε τα νεύρα του (γ 459-461). Οι γυναίκες της οικογένειας τραγουδούν ανεξάρτητους θρήνους, που πλαισιώνουν τον γενικότερο θρήνο (Ω 718-76), στους οποίους εγκωμιάζουν τις αρετές του νεκρού (ανδρεία, ευσέβεια, καλοσύνη Έκτορα), όπως οι επιτάφιοι λόγοι αργότερα.
19 Ο Ερμής στην εικονογραφία, ο Απόλλωνας στο έπος, επιστατούν στην απομάκρυνση του νεκρού Σαρπηδόνα από τους γιους της Νύχτας, τον Ύπνο και τον Θάνατο. Η Ηώς σηκώνει από το πεδίο της μάχης τον Μέμνονα για να τον παραδώσει στον Ύπνο και τον Θάνατο που θα το μεταφέρουν στη γη των Αιθιόπων για την ταφή.
20 Το πρώτο στάσιμο είναι μια ιλιαδικής σύλληψης πολεμική σκηνή.
21 Ο Φινέας παντρεύτηκε την Κλεοπάτρα, κόρη του Βορρά και της Ωρείθυιας, κόρης της Καλιρρόης και του Ερεχθέα, βασιλιά της Αθήνας. Αυτή την έκλεισε στη φυλακή η δεύτερη σύζυγος του Φινέα Ειδοθέα, κόρη του Κάδμου, η οποία τύφλωσε τους δυο γιους της Κλεοπάτρας (με τη σαΐτα του αργαλειού) και τους έκλεισε σε βραχώδη σπηλιά.
22 Σύμφωνα με τον Χορό η Αντιγόνη ξεπέρασε το ανεκτό (852-6) τηρώντας θεϊκούς νόμους και παραβλέποντας τους ανθρώπινους. Ο Χορός ομολογεί ότι η ευθύνη ξεκινά από τον πατέρα της Οιδίποδα (856), ωστόσο μοιάζει να μην την ανέχεται: Ἔτι τῶν αὐτῶν ἀνέμων αὐταὶ / ψυχῆς ῥιπαὶ τήνδε γ᾽ ἔχουσιν (στ. 929-930) .
ΙΣΜΗΝΗ
Η Ισμήνη είναι περισσότερο γνωστή από την τραγωδία του Σοφοκλή Αντιγόνη, όπου και εμφανίζεται να μην συμπράττει στην απόφαση της αδελφής της να θάψει τον νεκρό τους αδελφό Πολυνείκη από τον φόβο της τιμωρίας. Από άλλες πηγές είναι γνωστό ένα ακόμη επεισόδιο της ζωής της
Abildgaard, Nicolai (1743-1809), Δανός, σχέδιο, περίπου 1800. Η Ισμήνη και η Αντιγόνη ικετεύουν τον Θησέα να τους επιτρέψει την εγκατάσταση στην Αθήνα. Η μια αδερφή έχει αγκαλιάσει το δεξί πόδι του Θησέα και η άλλη, γονατιστή, εκτείνει ικετευτικά τα χέρια της. Τη σκηνή παρακολουθούν γέροντες της Αθήνας. Εθνική Πινακοθήκη Δανίας, KKSgb3849
. Όταν πολιορκούνταν η Θήβα, η Ισμήνη συναντιόταν με τον αγαπημένο της Περικλύμενο ή Θεοκλύμενο, γιο του Ποσειδώνα, στον ναό της Αθηνάς. Εκεί οδήγησε η θεά τον πιο άγριο πολεμιστή των Αργείων, τον Τυδέα, οργισμένη είτε για την ερωτική συνεύρεση του ζεύγους μέσα στον ναό της είτε από μίσος για τον γιο του αντιπάλου της θεού Ποσειδώνα, στην ουσία από μίσος για τον πατέρα του νέου. Ο Τυδέας κατέσφαξε την κόρη και οι Θηβαίοι ονόμασαν την κρήνη στον τόπο όπου χύθηκε το αίμα της Ισμήνης.
ΚΡΕΩΝ
Οικογενειακή κατάσταση
Ο Κρέοντας, ήταν γιος του Μενοικέα, σύζυγος της Ευρυδίκης και πατέρας δύο αγοριών, του Αίμονα, του Μενοικέα, και δύο κοριτσιών, της Μεγάρας, που θα γίνει αργότερα η πρώτη σύζυγος του Ηρακλή, και μιας άλλη που δεν παραδίδεται το όνομά της και η οποία θα γίνει σύζυγος του δίδυμου αδελφού του Ηρακλή Ιφικλή.
Αρχαιοελληνικό ακροατήριο παρακολουθεί την παράσταση "Αντιγόνη" του Σοφοκλή. Moore, Albert Joseph, 1867, τέμπερα σε καμβά. Victoria and Albert Museum, 249-1902
Εξουσία
Τρεις φορές ανέβηκε στον θρόνο των Θηβών, μία μετά τον θάνατο του Λάιου, μία μετά την απομάκρυνση του Οιδίποδα από τη Θήβα και μέχρι να ενηλικιωθούν τα αγόρια του και μία μετά τον αλληλοσκοτωμό των νόμιμων διαδόχων του θρόνου, γιων του Οιδίποδα, του Ετεοκλή και του Πολυνείκη. Η ανάληψη της εξουσίας από τον ίδιο σε περιόδους κρίσης και ακυβερνησίας για τη Θήβα ήταν φυσικό, καθώς ήταν ο αδελφός της βασίλισσας Ιοκάστης.
Όταν ο Οιδίποδας έλυσε το αίνιγμα που έθετε η Σφίγγα σε όσους πήγαιναν να μπουν ή να βγουν από τη Θήβα, και αφού η πόλη είχε θρηνήσει πολλά θύματα, ένα από τα οποία, σύμφωνα με μια εκδοχή, ήταν και ο γιος του Κρέοντα Αίμονας, παραχώρησε την εξουσία στον λύτη του αινίγματος όπως το είχε διακηρύξει. Μετά την αποκάλυψη της αιμομεικτικής σχέσης του Οιδίποδα με τη μητέρα του και βασίλισσα των Θηβών, ο Οιδίποδας εξορίστηκε, σύμφωνα με χρησμό που πήρε ο απεσταλμένος του στο μαντείο των Δελφών Κρέοντας και τη θέση του ανέλαβε πάλι εκείνος, και ως αδελφός της βασίλισσας και πιο κοντινός συγγενής και ως κηδεμόνας των ανήλικων διαδόχων.
Τον θρόνο ανέλαβαν τα δύο αδέλφια μετά την ενηλικίωσή τους, διαφωνώντας όμως μεταξύ τους για τον χρόνο της παραμονής του καθενός στην εξουσία, ο Πολυνείκης παρέσυρε στρατό από το Άργος εναντίον των Θηβών. Στη διάρκεια της πολιορκίας, ο Τειρεσίας προφήτεψε ότι οι Θηβαίοι θα νικούσαν, αν θυσιαζόταν ο γιος του Κρέοντα Μενοικέας ή Μεγαρέας. Κατά μία εκδοχή τον θυσίασε ο ίδιος, κατά μία άλλη προσπάθησε να τον διαφυλάξει αλλά ο νέος προσφέρθηκε αυτοβούλων και αυτοκτόνησε στον βωμό.
Μετά τον θάνατο των δύο παιδιών του Οιδίποδα, ο Κρέοντας διέταξε την τιμητική ταφή του ενός, του Ετεοκλή, και την ατιμωτική εγκατάλειψη του άλλου, του Πολυνείκη. Για τον λόγο αυτό συγκρούστηκε με την Αντιγόνη, την αδελφή των σκοτωμένων, την οποία ενέκλεισε στον τάφο των Λαβδακιδών για να πεθάνει εκεί μέσα και να μην μολύνει με τον θάνατό της την πόλη των Θηβών. Ο αρραβωνιαστικός της και γιος του Κρέοντα αυτοκτόνησε, όταν τη βρήκε νεκρή μέσα στον τάφο, το ίδιο και η μητέρα του Ευρυδίκη.
Ο Κρέοντας προσπαθεί να απομακρύνει την Αντιγόνη από τον Οιδίποδα, ο οποίος με τη σειρά του προσπαθεί να την συγκρατήσει κοντά του.Σχέδιο του John Flaxman, 1755-1826. Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο, 1888,0503.34 © Trustees of the British Museum
Αθηναϊκές πινελιές στον μύθο
Ο Οιδίποδας, εξόριστος και καταδιωκόμενος από τον Κρέοντα, κατέφυγε στην Αθήνα. Όμως, επειδή χρησμός όριζε ότι η Θήβα θα εξασφάλιζε την ευημερία της αν ο Οιδίποδας επέστρεφε, προσπάθησε να τον φέρει πίσω με τη βία, όμως ο Θησέας εμπόδισε την απαγωγή. Μια δεύτερη φορά ο Θησέας παρεμβαίνει, όταν αναγκάζει τον Κρέοντα να επιστρέψει τα σώματα των νεκρών Αργείων στους δικούς τους για να τους θάψουν. Λέγεται μάλιστα ότι τότε τον σκότωσε.
Κρέων και Ηρακλής
Από ευγνωμοσύνη στον μεγάλο Βοιωτό ήρωα Ηρακλή, γιατί απάλλαξε την πόλη από φόρο που είχε επιβάλει στη Θήβα ο Εργίνος του Ορχομενού, ο Κρέων του έδωσε την πρωτότοκη κόρη του Μεγάρα και τη μικρότερη αδελφή της στον Ιφικλή, δίδυμο αδελφό του Ηρακλή.
Κρέων και Αμφιτρύων
Ο Κρέων πήρε μέρος στην εκστρατεία του Αμφιτρύωνα εναντίον των Τηλεβόων, αφού πρώτα του επέβαλε για εξαγνισμό, από φόνο που είχε κάνει χωρίς τη θέλησή του, να κυνηγήσει και να σκοτώσει την αλεπού του όρους Τευμησσού που κατέστρεφε τη χώρα των Θηβών.
ΕΥΡΥΔΙΚΗ
Σύζυγος του Κρέοντα και μητέρα του Αίμονα και του Μεγαρέα (Σοφοκλής) ή Μενοικέα (Απολλόδωρος). Αυτοκτόνησε με σπαθί, μη αντέχοντας την είδηση του θανάτου του γιου της πάνω στο σώμα της νεκρής Αντιγόνης. Η επιλογή της Ευρυδίκης να αυτοκτονήσει με σπαθί κατ' εξαίρεση από τη συνήθεια που υπήρχε οι αρχόντισσες να απαγχονίζονται θυμίζει πράξη θυσιαστική, πόσο μάλλον που η αυτοκτονία έγινε μπροστά σε βωμό: Με κοφτερό μαχαίρι μπρος απ' το βωμό, έσβησ' ο κόσμος γύρω από τα μάτια της (Σοφ., Αντ 1301-1302, μετ. Ι. Ν. Γρυπάρης)
ΑΙΜΩΝ
Γιος του Κρέοντα και της Ευρυδίκης.
- Σύμφωνα με μια παραλλαγή ήταν ένα από τα θύματα της Σφίγγας, και ο Κρέοντας, προκειμένου να εκδικηθεί τον θάνατό του, διακήρυξε ότι όποιος σκότωνε το τέρας θα του παρέδιδε την εξουσία στη Θήβα.
ΑΓΓΕΛΟΣ
κι έπειτα […]
κινήσαμε για την πετροχτισμένη
βραχοσπηλιά, που ήταν κλεισμένη η κόρη,
η νύφη του Άδη, όταν από μακρυά
μια φωνή κάποιος άκουσε να σκούζη
σπαραχτικά απ' το μέρος του άκλαφτου
του τάφου κι ευτύς τρέχει και το λέει
στoν Κρέοντα, και καθώς εκείνος φτάνει
όλο και πιο κοντά, χτυπάει τ' αυτί του
αξεδιάλυτος βόγγος πικρού θρήνου·
κι ευτύς ξεσπάει στενάζοντας σε λόγια
κακοθρήνητα: «Ωιμένα συφορά μου,
μην είμαι αράγε μάντης; μήπως είναι
αυτός ο πιο δυστυχισμένος δρόμος
πόκαμα ως τώρα; του παιδιού μου ακούω
τη φωνούλα μα τρέξετ' εσείς, δούλοι,
γρήγορα πιο κοντά, γύρω στον τάφο,
τραβήχτε από το πρόχωμα την πέτρα
που του φράζει την είσοδο και μπήτε
ως μέσα μέσα στο άνοιγμα, να δήτε
αν ειν' του Αίμονα η φωνή που ακούω,
ή με γελούνε οι θεοί.» Και μεις έτσι όπως
μας πρόσταξε βαρύθυμος ο αφέντης,
μπαίνομε και τι βλέπομε; στο βάθος
του τάφου μέσα κρεμασμένη εκείνη
με γύρω στο λαιμό θηλειά στριμμένη
απ' τη δίμιτη ζώστρα της και κείνον
να την κρατάη απ' τη μέση της πεσμένος
πάνω της σα χαμένος και να σκούζη
και να θρηνή το νεκρό του το ταίρι,
του πατέρα του τα έργα και το γάμο
τον άτυχό του· μα καθώς τον βλέπει
ο Κρέοντας, μ' ένα βαθύ βόγγο τρέχει
θρηνώντας μέσα, προχωρεί κοντά του
και του κράζει: «Ταλαίπωρε, τι πράμα
είν' αυτό πόχεις κάμη; τι έχεις βάλη
στο νου σου; από τι πας και χάνεσαι έτσι;
έβγα έξω, γυιε μου, έβγα σε ξορκίζω.»
Μα ρίχνοντάς του άγριες ματιές εκείνος
τον έφτυσε στο πρόσωπο και δίχως
ούτε λέξη να πη, τραβάει απ' τη θήκη
το δίκοπο σπαθί του, μα ο πατέρας
φεύγοντας ρίχτηκ' έξω να γλυτώση
και καθώς δεν τον πέτυχε, ώργισμένος
με τον εαυτό του, ο άμοιρος, έτσι ως ήταν
τέντωσε πίσω το κορμί και μπήγει
το σπαθί του ως τη μέση στα πλευρά του·
και ενώ ανάσαινε ακόμα, παίρνει μέσα
στ' αδρανισμένα χέρια του την κόρη
κι αγκομαχώντας ξετινάζει βρύση
το αίμα του στάλες κόκκινες απάνω
στ' άσπρο το μάγουλό της, ως που μένει
νεκρός απάνω στη νεκρή· και του έλαχ' έτσι
στον Άδη καν, ο δόλιος, να γιορτάση
τους γάμους του, παράδειγμα στον κόσμο,
πως άλλο πιο μεγάλο δεν υπάρχει
στον άνθρωπο κακό απ' την ακρισία.
(Σοφ., Αντ 1204-1243, μετ. Ι. Ν. Γρυπάρης·)
- Σύμφωνα με τη χαμένη τραγωδία του Ευριπίδη Αντιγόνη, ο Αίμονας αγάπησε την κόρη, την παντρεύτηκε και απέκτησαν ένα γιο, τον Μαίονα.
ΜΕΝΟΙΚΕΑΣ
Γιος του Κρέοντα και της Ευρυδίκης. Σύμφωνα με τον Απολλόδωρο, όταν οι Αργείοι επιτέθηκαν στη Θήβα ύστερα από παρότρυνση και αίτημα του Θηβαίου Πολυνείκη ο μάντης Τειρεσίας έδωσε χρησμό στους Θηβαίους ότι θα νικήσουν αν ο Μενοικέας, ο γιος του Κρέοντα, προσφέρει τον εαυτό του θυσία στον Άρη. Ο Κρέοντας προσπάθησε να διαφυλάξει τον γιο του ζητώντας του να φύγει από την πόλη, χωρίς όμως να του εξηγήσει την αιτία. Όμως ο Μενοικέας έμαθε την αλήθεια και προσφέρθηκε να θυσιαστεί αυτοβούλως από το ίδιο του το χέρι μπροστά στις πύλες της πόλης (Ευριπίδη, Φοίνισσες). Άλλοι παραδίδουν ότι τον θυσίασε ο ίδιος ο Κρέοντας ή ότι τον έφαγε η Σφίγγα.
Διαμάχη Ετεοκλή Πολυνείκη. Ανάγλυφο από ετρουσκική σαρκοφάγο. Τα δύο αδέρφια, ο Ετεοκλής και ο Πολυνείκης αλλητραυματίζονται θανάσιμα. Και τους δυο τους ακολουθούν οι Ερινύες κρατώντας πυρσούς, προμηνύοντας το θάνατό τους. Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο, 1756,0101.1124 © Trustees of the British Museum
Κοντά στον τάφο του μονομάχησαν οι δυο γιοι του Οιδίποδα, ο Πολυνείκης και ο Ετεοκλής. Και πάνω σ' αυτόν φύτρωσε μια ροδιά με καρπούς κατακόκκινους σαν το αίμα.
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
1 Το γενεαλογικό αυτό δέντρο μπορεί κανείς να το ακούσει από την Ελένη Χατζηαργύρη / Ιοκάστη στον πρόλογο της τραγωδίας Φοίνισσες του Ευριπίδη, σε σκηνοθεσία Αλέξη Μινωτή (Εθνικό Θέατρο, 1978). Βλ. και http://www.nt-archive.gr/viewsounds.aspx?playID=670&soundFile=0216-01-01. Βλ. και http://boeotia.ehw.gr/forms/fLemmaBodyExtended.aspx?lemmaid=12921&boithimata_State=&kefalaia_State=#chapter_2
2 Η λέξη παραπέμπει στην ονομασία της Κυ(μ)βέλης, Μεγάλης Μητέρας των θεών.
3 Η λέξη «εὐφημῶ» σημαίνει μεταχειρίζομαι λέξεις ευοίωνες, αποφεύγω κάθε δυσοίωνη λέξη, κάτι που απαιτούνταν στις ιερές τελετές . επειδή όμως η σιωπή ήταν το ασφαλέστερο μέσο για να αποφύγει κανείς τις δυσοίωνες λέξεις, η λέξη σημαίνει επίσης τηρώ θρησκευτική σιωπή. Η προστακτική «εὐφήμει», «εὐφημεῖτε», σημαίνει σιγάτε, σιωπή. Θα μπορούσαν δηλαδή οι θεοί εκείνη την ώρα να είχαν σιωπήσει. Επειδή όμως το όλο σκηνικό του γάμου χαρακτηρίζεται από κίνηση, με την ανταλλαγή των δώρων και τη μουσική, θεωρώ ότι η ιερή σιωπή στο επίπεδο των λόγων δεν συνάδει με τη θεϊκή μουσική. Γι' αυτό και απέδωσα τη λέξη με την πρώτη της σημασία.
4 Σύμφωνα με άλλη παραλλαγή η επιθυμία της Ιοκάστης να αποκτήσει παιδιά την έκανε να μεθύσει τον Λάιο και να τον παρασύρει στην αγκαλιά της. Αισχύλος και Ευριπίδης παραδίδουν ότι ο χρησμός μάλλον δόθηκε πριν από τη σύλληψη του παιδιού. Στον Σοφοκλή δεν είναι σαφές αν δόθηκε όταν η Ιοκάστη κυοφορούσε ήδη τον Οιδίποδα.
5 Θα πέθαινε από πείνα, το κρύο ή από τα άγρια θηρία.
6 Στην ουσία ο Λάιος πέρασε από τις τρύπες που είχαν δημιουργήσει οι περόνες χρυσούς χαλκάδες και του έδεσε μαζί τα δυο πόδια.
7 Για τη σοφόκλεια εκδοχή βλ. λήμμα Οδίπους, Ο φόνος του πατέρα.
8 Σύμφωνα με άλλη παραλλαγή η επιθυμία της Ιοκάστης να αποκτήσει παιδιά την έκανε να μεθύσει τον Λάιο και να τον παρασύρει στην αγκαλιά της. Αισχύλος και Ευριπίδης παραδίδουν ότι ο χρησμός μάλλον δόθηκε πριν από τη σύλληψη του παιδιού. Στον Σοφοκλή δεν είναι σαφές αν δόθηκε όταν η Ιοκάστη κυοφορούσε ήδη τον Οιδίποδα.
9 Θα πέθαινε από πείνα, το κρύο ή από τα άγρια θηρία.
10 Στην ουσία ο Λάιος πέρασε από τις τρύπες που είχαν δημιουργήσει οι περόνες χρυσούς χαλκάδες και του έδεσε μαζί τα δυο πόδια.
11 Για τη σοφόκλεια εκδοχή βλ. λήμμα Οδίπους, Ο φόνος του πατέρα.
12 Ηellmut Flashar, «Οιδίπους Τύραννος-δράμα και θεωρία», Επιστημονική Επετηρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστήμιου Αθηνών, τομ. 25 (1974-1977), σελ.186-201.
13 Σύμφωνα με τον θρησκειολόγο Ρενέ Ζιράρ: «Η συμπεριφορά των ανθρώπων προσδιορίζεται όχι από εκείνο που συνέβη πραγματικά αλλά από τον τρόπο που αυτοί ερμήνευσαν το συμβάν. Η ερμηνεία μεταμορφώνει το θύμα σε κάτι ριζικά αλλότριο και υπερβατικό της κοινότητας. Η κοινότητα ανήκει στο θύμα αλλά το θύμα δεν ανήκει στην κοινότητα. Κατά κανόνα, λοιπόν, το θύμα θα εμφανίζεται ως εξωχώριο μάλλον παρά επιχώριο» (Ρενέ Ζιράρ, Κεκρυμμένα από καταβολής. Μετ. Κ. Ι. Γκότσης. Αθήνα: Γ. Α. Κουρής Α.Ε., 1994, σ. 105).
14 C. Levi-Strauss, Structural Anthropology, New York, 1963, κυρίως 229 κ.ε.
15 Η παράθεση αυτή στηρίζεται στα οκτώ στοιχεία για το στήσιμο μιας στιγμής από μια θεατρική σκηνή αλλά και ενός ολόκληρου θεατρικού έργου, όπως τα δίδαξε ο ηθοποιός Δημήτρης Καταλειφός σε σεμινάριο που διοργάνωσε το Πανελλήνιο Δίκτυο για το Θέατρο στην Εκπαίδευση το 2009.
16 Από αυτή την άποψη, της μη ταφής, ο Αχιλλέας κακοποιεί, όχι συνειδητά και με πρόθεση, τον Πάτροκλο, καθώς δεν αποφασίζει να τον αποχωριστεί. Διότι μόνο η αποτέφρωση ή η ταφή έδιναν τη δυνατότητα στην ψυχή να περάσει στον Άδη (Ψ 72-4) -θυμίζοντας, βέβαια, την περίπτωση του Ελπήνορα στην Οδύσσεια, όπου παρακαλεί τον Οδυσσέα να τον θάψουν (λ 73-80). Στον ύπνο του Αχιλλέα έρχεται η μορφή του Πάτροκλου και τον παρακαλεί να τον θάψει (Ψ 69-92). Η προτροπή του να του δώσει ο Αχιλλέας το χέρι (Ψ 75) είναι η αντίστοιχη δεξίωση στα επιτάφια ανάγλυφα, που δείχνει στοργή και αποχαιρετισμό.
17 Όνειδος αποτελεί η εγκατάλειψη των νεκρών σωμάτων σε σκυλιά, όρνια ή μύγες στην Ιλιάδα. Οι Αργίτες γύρω από το νεκρό σώμα του Σαρπηδόνα παρομοιάζονται με μύγες / που ζουζουνούν στη μάντρα, ολόγυρα στις γαλατοκαρδάρες, / την άνοιξη, καθώς ξεχείλισε στους αρμεγούς το γάλα (Π 641-3), κάτι που υπαινίσσεται την αποσύνθεση του νεκρού. Σε αυτές τις περιπτώσεις, όχι μόνο ατιμάζεται ο νεκρός αλλά και το άταφο σώμα μιαίνει το χώμα. […] κι εκείνος, βάφοντας μ' αίμα τη γη, σαπίζει, / κι όρνια τον περιζώνουν πιότερα παρά μοιρολογήτρες (Λ 394-5). Αυτό γίνεται με τον Πολυνείκη (στ. 408-412).
18 Ένας τρόπος τιμής προς τους νεκρούς είναι ο θρήνος. Στον θρήνο συμμετέχουν μέλη της οικογένειας του νεκρού, είτε της άμεσης όπως στην περίπτωση του Έκτορα, είτε της έμμεσης -οι σύντροφοί του στο στράτευμα-, θεραπαινίδες και αιχμάλωτες. Τον Έκτορα λ.χ. θρηνούν η Ανδρομάχη (Χ 477-514), η Εκάβη (Χ 79-89, 430-6), ο Πρίαμος (Χ 33-76, 416-28), η Ελένη, τόσο για τον θάνατό του αυτόν καθαυτό όσο και για το γεγονός ότι δεν μπορεί να πραγματοποιήσει τις οφειλόμενες νεκρικές τελετές προς αυτόν και γιατί δεν άκουσαν τα τελευταία λόγια του Έκτορα προτού πεθάνει (Χ 82-9, 477-514, Ω 743-5). Η κραυγή της Κασσάνδρας, όταν πρώτη βλέπει από τα τείχη τον Πρίαμο να φέρνει τον νεκρό Έκτορα (Ω 707-18), είναι το σύνθημα για μια σκηνή μεγάλης δραματικής έντασης που θυμίζει τη σκηνή απελπισίας που κυριαρχεί στην Τροία, όταν σκοτώθηκε ο Έκτορας. Αντίστοιχα, η Αντιγόνη βγάζει θρηνητική κραυγή όταν βλέπει ξέσκεπο τον Πολυνείκη (στ. 424), που αποτελεί την εισαγωγή στους πιο τυπικούς θρήνους που ακούγονται (στ. 427). Και στις δύο περιπτώσεις η κραυγή αποτελεί εισαγωγή στους πιο τυπικούς θρήνους που ακούστηκαν όχι μόνο από τα μέλη της οικογένειας (στ. 427) αλλά και από ξένες ή επαγγελματίες μοιρολογήτρες (Ω 720) που τραγουδούν τυπικά τραγούδια θρήνου, ενώ οι γυναίκες συνοδεύουν με κραυγές, όπως οι γυναίκες από το σπίτι του Νέστορα την ώρα που το όργανο της θυσίας έπεφτε στον λαιμό του ζώου που θυσιαζόταν και παρέλυε τα νεύρα του (γ 459-461). Οι γυναίκες της οικογένειας τραγουδούν ανεξάρτητους θρήνους, που πλαισιώνουν τον γενικότερο θρήνο (Ω 718-76), στους οποίους εγκωμιάζουν τις αρετές του νεκρού (ανδρεία, ευσέβεια, καλοσύνη Έκτορα), όπως οι επιτάφιοι λόγοι αργότερα.
19 Ο Ερμής στην εικονογραφία, ο Απόλλωνας στο έπος, επιστατούν στην απομάκρυνση του νεκρού Σαρπηδόνα από τους γιους της Νύχτας, τον Ύπνο και τον Θάνατο. Η Ηώς σηκώνει από το πεδίο της μάχης τον Μέμνονα για να τον παραδώσει στον Ύπνο και τον Θάνατο που θα το μεταφέρουν στη γη των Αιθιόπων για την ταφή.
20 Το πρώτο στάσιμο είναι μια ιλιαδικής σύλληψης πολεμική σκηνή.
21 Ο Φινέας παντρεύτηκε την Κλεοπάτρα, κόρη του Βορρά και της Ωρείθυιας, κόρης της Καλιρρόης και του Ερεχθέα, βασιλιά της Αθήνας. Αυτή την έκλεισε στη φυλακή η δεύτερη σύζυγος του Φινέα Ειδοθέα, κόρη του Κάδμου, η οποία τύφλωσε τους δυο γιους της Κλεοπάτρας (με τη σαΐτα του αργαλειού) και τους έκλεισε σε βραχώδη σπηλιά.
22 Σύμφωνα με τον Χορό η Αντιγόνη ξεπέρασε το ανεκτό (852-6) τηρώντας θεϊκούς νόμους και παραβλέποντας τους ανθρώπινους. Ο Χορός ομολογεί ότι η ευθύνη ξεκινά από τον πατέρα της Οιδίποδα (856), ωστόσο μοιάζει να μην την ανέχεται: Ἔτι τῶν αὐτῶν ἀνέμων αὐταὶ / ψυχῆς ῥιπαὶ τήνδε γ᾽ ἔχουσιν (στ. 929-930) .
23 Το απόσπασμα στη διεύθυνση http://www.greek-language.gr/greekLang/ancient_greek/tools/corpora/anthology/content.html?t=562&m=1&pane=trans. Εδώ το παραθέτουμε με υπογραμμισμένες τις λέξεις που μας ενδιαφέρουν.
Μορφές και Θέματα της Αρχαίας Ελληνικής Μυθολογίας
της Δήμητρας Μήττα
Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας
www.greek-language.gr/
ΔΕΙΤΕ
ΘΗΒΑΪΚΟΣ ΜΥΘΟΛΟΓΙΚΟΣ ΚΥΚΛΟΣ - Α
ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΜΩΝ για ΕΛΛΗΝΩΝ ΔΙΚΤΥΟ
0 Σχόλια
Σχόλια που περιέχουν υβριστικούς χαρακτηρισμούς όχι μόνο για το ιστολόγιο, θα διαγράφονται αμέσως.
EmojiΣχόλια που περιέχουν εμπάθεια σε ό,τι δεν σας αρέσει επειδή έτσι μάθατε ότι έτσι είναι τα πράματα, θα διαγράφονται για έναν εποικοδομητικό διάλογο και όχι να επικρατήσει η αρλουμπολογία, αμαθών και ημιμαθών.
Επίσης σχόλια που έχουν οποιεσδήποτε κομματικές προτροπές και κομματικοπολιτική προπαγάνδα, είναι ανεπιθύμητα.