Πύρρειος Νίκη της Σαμοθράκης

Η Ευφροσύνη Δοξιάδη πιστεύει ότι ο καθαρισμός της Νίκης της Σαμοθράκης στο Λούβρο
ξάσπρισε υπερβολικά το άγαλμα και το κατέστρεψε ανεπανόρθωτα. Εξηγεί γιατί.

ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΥΦΡΟΣΥΝΗ ΔΟΞΙΑΔΗ

Όταν ένα γλυπτό είναι όλο κάτασπρο και δεν υπάρχει καμία διαφοροποίηση τόνου στο χρώμα του μαρμάρου, το έργο τείνει να φαίνεται επίπεδο. Η πατίνα του χρόνου εντείνει την ήδη υπάρχουσα στα αγάλματα αίσθηση του χώρου, του όγκου και της βαρύτητας του γλυπτού.

Νίκη της Σαμοθράκης στο Λούβρο λαξεύτηκε μεταξύ 220 και 185 π.Χ. από Παριανό μάρμαρο. Η βάση της, το πλοίο πάνω στο οποίο στέκεται, είναι φτιαγμένη από γκρι-μπλε Ροδίτικο μάρμαρο. Μαζί με τη βάση της η Νίκη έχει ύψος 5,57 μέτρα. Είναι ένα από τα σημαντικότερα έργα του δυτικού πολιτισμού.

Πρόσφατα αποσύρθηκε για συντήρηση και επανεκτέθηκε τον Ιούλιο του 2014. Βρέθηκα στο Παρίσι μετά από χρόνια και η αντίδρασή μου, βλέποντας τη Νίκη καθαρισμένη, ήταν πολύ αρνητική. Αισθάνομαι ότι ο καθαρισμός είναι υπερβολικός, σε βαθμό που να θεωρώ κατεστραμμένο το άγαλμα ανεπανόρθωτα. Αναρωτήθηκα γιατί δεν είχα διαβάσει παρόμοιες αντιδράσεις με τη δική μου στον Τύπο και στο Ίντερνετ πριν.

ΚΑΠΟΙΕΣ ΣΤΑΘΕΡΕΣ
Αυτό που βοηθάει τον άνθρωπο να έχει σώας τας φρένας, να στέκεται στα πόδια του, είναι ορισμένες σταθερές που έχει στην ψυχή του. Όταν τα πέντε σύμβολα πάνω στα οποία είναι αγκιστρωμένη η ψυχή μας χαθούν, τότε, ακόμη και ως ενήλικες, βιώνουμε μια αποξένωση από τα γνωστά και οικεία και κυριολεκτικά «χανόμαστε». Έχει να κάνει με το πώς λειτουργεί ο εγκέφαλός μας.

Και η δική μου ψυχική υγεία στηρίζεται σε ορισμένες σταθερές. Σε ορισμένες αξίες που θεωρητικά δεν θα άλλαζαν ποτέ. Ένα από αυτά τα σύμβολα της ομορφιάς της ζωής ήταν η φτερωτή Νίκη της Σαμοθράκης στο Λούβρο. Έλεγα πως και όλα να χαθούνε γύρω μου, όσες αλλοιώσεις του ελληνικού τοπίου και αν βιώσουμε από την προέλαση της μπουλντόζας, πάντα θα υπάρχει η Νίκη στο Λούβρο να γαντζώνεται απάνω της η ψυχή μας, να μας σώζει από τη μεταμόρφωση του γνωστού σε άγνωστο, να μας παρηγορεί.

Η μαγεία που είχε η Νίκη οφειλόταν και στους είκοσι αιώνες που είχανε περάσει από πάνω της. Το μάρμαρο είχε νοτιστεί, οι βροχές και οι άνεμοι που τη χτυπούσανε δύο χιλιετίες τής είχαν ενισχύσει τη στιβαρότητα και τη δύναμη που ανάδινε. Πώς να εξαλείψεις την πατίνα αιώνων και να περιμένεις να μην καταστραφεί το έργο;

ΤΟ ΑΓΝΩΣΤΟ ΤΡΟΜΑΖΕΙ
Δεν αναγνωρίζεις τη μάνα σου. Το πιο εφιαλτικό πράγμα για ένα μωρό είναι οι άγνωστοι. Το μη γνώριμο είναι μια ξαφνική «μεταμόρφωση». Το τέρας του παραμυθιού είναι ο τρόμος του αγνώστου.
Όταν το βρέφος κοιμάται και ανοίξει τα ματάκια του ξαφνικά, περιμένει να δει το γνώριμο πρόσωπο της μάνας του. Όταν λείπει η μάνα και έρθει κάποιος άλλος να το σηκώσει, βιώνει το θέαμα του άγνωστου προσώπου ως μια αλλοίωση του προσώπου της μάνας που περίμενε. Το βιώνει σαν η μάνα να απέκτησε αλλοιωμένα χαρακτηριστικά, σαν να είναι μια άγνωστη, σαν να έκανε πλαστική εγχείρηση και εμφανίστηκε άλλος (ένας ξένος). Και οι γέροι που έχουν άνοια δεν αναγνωρίζουν το περιβάλλον τους και αυτό τους προκαλεί μεγάλη αναστάτωση και αγωνία∙ «τους παίζει παιχνίδια το μυαλό τους» έλεγε ένας φίλος μου ψυχίατρος. όταν μια αγαπημένη μου γριούλα δεν αναγνώριζε πια τον χώρο στον οποίο κατοικούσε όλη της τη ζωή. «Θέλω να γυρίσω σπίτι μου» μου έλεγε επίμονα. «Μα, στο σπίτι σου είσαι» της έλεγα μάταια. Η μη αναγνώριση του οικείου είναι αιτία μέγιστης αγωνίας.

Η ΣΥΝΤΗΡΗΣΗ ΤΗΣ ΝΙΚΗΣ
Κάθε φορά που βρισκόμουν στο Παρίσι πήγαινα στο Λούβρο, πήγαινα να δω τη Νίκη μας. Η στρατηγικά τέλεια τοποθετημένη Νίκη έδινε στον επισκέπτη τη μοναδική εμπειρία να τη βλέπει ψηλά, έτοιμη να πετάξει. Η Νίκη ήταν για μένα τόνωση ψυχής, ήτανε το προαιώνιο μήνυμα, η προσωπική μου παρηγοριά ότι όλα θα πάνε καλά.
Μου δημιουργούσε πάντα την αίσθηση −τολμώ να πω και την πεποίθηση− ότι είμαι ζωντανή. Μου έδινε την αίσθηση της ελευθερίας από τα δεσμά της ύλης, της σάρκας. Όταν την έβλεπα, πετούσα κι εγώ. Ποτέ δεν υποψιάστηκα ότι στα εβδομήντα μου χρόνια θα έβλεπα τη Νίκη αλλοιωμένη, αγνώριστη, εφιαλτικά ξασπρισμένη.

Η συντήρηση κράτησε έντεκα μήνες. Το άγαλμα έλειψε από την κορυφή της σκάλας που λέγεται Daru στην πτέρυγα του μουσείου που ονομάζεται Denon. Ο νους του ανθρώπου ζαλίζεται όταν σκεφτεί τη μετακίνηση του τεράστιου αγάλματος και τη μεταφορά του στο «χειρουργείο της συντήρησης», κολοσσιαία επιχείρηση που κόστισε 4 εκατομμύρια ευρώ, ένα εκ των οποίων συλλέχθηκε με την καινούργια μέθοδο του crowd funding.
Είναι η πρώτη φορά που το Λούβρο χρησιμοποιεί αυτήν τη μέθοδο για να μαζέψει χρήματα που θα καλύψουν ανάγκες του. Άρα και το ευρύ κοινό, το πλήθος, συμμετείχε στο κόστος της συντήρησης.

Ο νους του ανθρώπου ζαλίζεται όταν σκεφτεί τη μετακίνηση του τεράστιου αγάλματος και τη μεταφορά του στο «χειρουργείο της συντήρησης», κολοσσιαία επιχείρηση που κόστισε 4 εκατομμύρια ευρώ

ΓΙΑΤΙ ΤΑ ΣΗΜΑΔΙΑ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΕΙΝΑΙ ΣΗΜΑΝΤΙΚΑ
Η μαγεία που είχε η Νίκη οφειλόταν και στους είκοσι αιώνες που είχανε περάσει από πάνω της. Το μάρμαρο είχε νοτιστεί, οι βροχές και οι άνεμοι που τη χτυπούσανε δύο χιλιετίες τής είχαν ενισχύσει τη στιβαρότητα και τη δύναμη που ανάδινε. Πώς να εξαλείψεις την πατίνα αιώνων και να περιμένεις να μην καταστραφεί το έργο;

Στη ζωγραφική, οι «βρομίτσες» που λένε οι ζωγράφοι είναι ο μαύρος τόνος που βάζει ο μάστορας ζωγράφος δίπλα στα φώτα του, στις λάμψεις του, για να τις τονίσει και να τις «βγάλει» πιο έντονα έξω, «μπροστά» τρόπος του λέγειν, να δώσει στη ζωγραφική την ψευδαίσθηση της τρίτης διάστασης της γλυπτικότητας. Το έργο ζωντανεύει όταν ενταθεί η αίσθηση του βάθους. Αυτή την ψευδαίσθηση τη δημιουργούν οι σκιές και οι διαφορετικοί τόνοι πάνω στην επιφάνεια του έργου. Εκτενώς έχει αναπτύξει το θέμα αυτό ο ιστορικός τέχνης του εικοστού αιώνα E.H. Gombrich στο βιβλίο του «Art and Illusion» (Λονδίνο 1960).

Αυτό που ισχύει στη ζωγραφική ισχύει παραδόξως και στη γλυπτική: όταν ένα γλυπτό είναι όλο κάτασπρο και δεν υπάρχει καμία διαφοροποίηση τόνου στο χρώμα του μαρμάρου, το έργο τείνει να φαίνεται επίπεδο. Η πατίνα του χρόνου εντείνει την ήδη υπάρχουσα στα αγάλματα αίσθηση του χώρου, του όγκου και της βαρύτητας του γλυπτού.

ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΗ
Μας κόψανε τα φτερά, τη σβήσανε ως σύμβολο. Την ακρωτηρίασαν. Της αφαίρεσαν τη γλυπτικότητά της. Η Νίκη πέταξε. Έφυγε. Τώρα μόνο η ήττα στριφογυρίζει γύρω της. Φαντάζεστε την τραγική μου απογοήτευση όταν με λαχτάρα έτρεξα στην αίθουσα με τα γλυπτά στη μεγάλη σκάλα να ξαναδώ τη Νίκη μου.
Για μένα ήτανε πάντα ο μεγαλύτερος θησαυρός που είχε το Λούβρο και θαύμαζα ιδιαίτερα τη σωστή του τοποθέτηση στην κορυφή της φαρδιάς σκάλας στο τέρμα της μεγάλης αίθουσας με τα αρχαία γλυπτά. Ποτέ μουσείο δεν τοποθέτησε γλυπτό σε πιο κατάλληλη θέση, θέση που να αναδεικνύει το μεγαλείο του έργου και τη μνημειώδη του διάσταση. Ήταν μια εμπνευσμένη επιλογή. Η εμπειρία να βλέπεις μια νέα γυναίκα με ανοιγμένα φτερά να σου αποκαλύπτεται σιγά-σιγά, καθώς προχωρούσες στο μήκος της μακριάς αίθουσας, ήτανε μοναδική. Σου κοβόταν η ανάσα καθώς πλησίαζες τη σκάλα και πάνω-πάνω έβλεπες τη φτερωτή κοπέλα να ξετυλίγεται προς τον ουρανό όταν εσύ έφτανες στο τελευταίο σκαλί, δηλαδή στη βάση του πέτρινου πλοίου πάνω στο οποίο στεκότανε.

Το άμεσο αίσθημα κάθε επισκέπτη ήταν ανάταση και απελευθέρωση από τη βαρύτητα, ιδιότητες που της εμφύσησε ο αρχαίος γλύπτης, γιατί αυτή ήταν και η πρόθεσή του. Ένα απόλυτο θαύμα, μια εμβληματική μορφή.

Όχι πια. Η πρόσφατη «συντήρησή» της έχει πια υποβιβάσει τη Νίκη της Σαμοθράκης σε ένα λευκό φάντασμα του προηγούμενου εαυτού της. Κοιτάζοντάς τη σήμερα βλέπεις ένα μοντέρνο αντίγραφο ή εκμαγείο του μεγάλου αριστουργήματος που τόσο έχουμε λατρέψει. Το μέγεθος της ζημιάς που έχει γίνει εδώ είναι ανάλογο με τη μέγιστη σημασία του έργου. Χάθηκε ανεπιστρεπτί η φευγαλέα στιγμή του μεγαλείου της. Σαν έναν θάνατο συγκλονιστικό που δυσκολεύεσαι να τον πιστέψεις βίωσα την αποκατάσταση και τον καθαρισμό της Νίκης της Σαμοθράκης.

Κατά την εκκένωση του Λούβρου το 1939, το άγαλμα μεταφέρεται με ένα φορτηγό που εχρησιμοποιείτο για μεταφορά σκηνικών θεάτρου.

Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΠΑΤΙΝΑΣ
Αφαίρεσαν από τη Νίκη την πατίνα της, το αποτύπωμα του χρόνου που τόνιζε (με τόνους του γκρι και του καφέ) τη γλυπτικότητά της. Μπορεί η συντήρηση να «πέτυχε», γιατί αναμφισβήτητα έγινε με τα τελειότερα μέσα της σύγχρονης επιστήμης, αλλά το αριστούργημα του ανθρώπινου πνεύματος έγινε σχεδόν ένα κομμάτι μάρμαρο. Το υλικό πια πρωταγωνιστεί, εκεί που είχε υποταχθεί από τη δύναμη του χρόνου.

Ο σπουδαίος ιστορικός τέχνης James Beck ήταν καθηγητής στο Columbia όταν ίδρυσε το ArtWatch International μετά από μια εφιαλτική εμπειρία που έζησε ο ίδιος το 1990. Του έκανε μήνυση για δυσφήμιση στην Ιταλία η συντηρήτρια ενός αγάλματος της Αναγέννησης του 1413 του γλύπτη Jacopo della Quercia, της Ilaria del Carretto. Ταλαιπωρήθηκε για χρόνια με δίκες και με τον κίνδυνο, αν έχανε, να πάει φυλακή για τρία χρόνια. Όλα αυτά γιατί είχε εκφραστεί προφορικά εναντίον του υπερβολικού καθαρισμού που αυτή είχε κάνει. Ο Beck θεώρησε υποχρέωσή του να υποστηρίξει τους συναδέλφους του ιστορικούς τέχνης και μελετητές να μπορούν να εκφράζουν τη γνώμη τους ελεύθερα για τις συντηρήσεις έργων, χωρίς να διατρέχουν τον κίνδυνο να διωχθούν νομικά. Γι' αυτό ίδρυσε το ArtWatch International το 1991.

Επιστρέφει σώο στη θέση του μετά την απελευθέρωση του Παρισιού, το 1945

Ο Beck, τον οποίο γνώριζα, με είχε εντυπωσιάσει με την οπτική του ευφυΐα. Αργότερα έγραψε ένα βιβλίο μαζί με τον Michael Daly (που αντιπροσωπεύει το ArtWatch UK), όπου ασκούσε κριτική στον υπερβολικό καθαρισμό των τοιχογραφιών της Καπέλα Σιστίνα. Τον πολέμησαν πολύ και μέχρι σήμερα αποτελεί λαμπρή εξαίρεση στον κόσμο για την εποικοδομητική κριτική της καταστροφής έργων τέχνης από τη λανθασμένη συντήρηση.
Άρα πενθώ για την απώλεια μιας εικόνας που μου τόνωνε την ψυχή όταν όλα γύρω μου βρίσκονταν σε φάση αποδόμησης.
Ήξερα ότι η Νίκη της Σαμοθράκης στέκεται στην πλώρη της και, όπως θα έλεγε και ο Ελύτης, «στέκεται και θρέφει» (στο δοκίμιό του για τον ζωγράφο Θεόφιλο Γ. Χατζημιχαήλ, όπου έγραψε ότι τα ψωμιά που είχε ζωγραφίσει ο Θεόφιλος «δεν έπεσαν, στέκονται ακόμα και θρέφουν»).

ΓΙΑΤΙ Η ΝΙΚΗ
Ο καθαρισμός της Νίκης ισοδυναμεί για μένα με μια επίθεση ενάντια στην πνευματική μας κληρονομιά, σαν να λογοκρίνουμε σήμερα το παρελθόν. Πού είναι γραμμένο ότι ένα άγαλμα δύο χιλιάδων ετών και βάλε πρέπει να απαστράπτει σαν καινούργιο; Γιατί το πέρασμα του χρόνου πρέπει να εξαλείφεται από την επιφάνεια των πανάρχαιων αντικειμένων; Πιστεύω ότι σήμερα υπάρχει μια «μανία» καθαρισμού, με αποτέλεσμα τα μουσεία να αισθάνονται την πίεση να αφαιρούν κάθε κόκκο βρομιάς από τα εκθέματά τους, όσο παλαιά και αν είναι αυτά. Η περίπτωση του υπερβολικού και μέχρις εξοντώσεως καθαρισμού της Νίκης της Σαμοθράκης είναι κραυγαλέα.

Κρίμα, κρίμα που θυσιάστηκε ένα τέτοιο αριστούργημα στον βωμό μιας τυφλής εξυπηρέτησης ενός ιδεώδους που −από χέρι− είναι κίβδηλο. Η ομορφιά είναι πράγμα της φύσης. Είναι γέννημα του χρόνου, της καταιγίδας, και του ανέμου. Κρίμα.-Εκ του www.lifo.gr

ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΜΩΝ