Οι “Ελληνίδες πόλεις” στην Ανατολή -Το βασίλειο της Βακτρίας

Ο Αλέξανδρος ο Δικέρατος (αριστερά) απεικονίζεται σε πόρπη που βρέθηκε στις ανασκαφές του Tellie Tepe Afganistan

‘‘Και την Κοινήν Ελληνική λαλιά Ως μέσα στην Βακτριανή την πήγαμε, ως τους Ινδούς’’

(Καβάφης)                          

Γράφει η Θεοδώρα ΛΕΙΨΙΣΤΙΝΟΥ*

Ο Αλέξανδρος δημιούργησε ένα παγκόσμιο κράτος που, αν και διασπάστηκε πολιτικά μετά το θάνατό του, διατηρήθηκε ως κοινοπολιτεία παιδείας και ηθικού πολιτισμού ως στα βάθη της Ασίας. Δημιούργησε τις ηθικές και πνευματικές συνθήκες που έκαναν τη Ρώμη και ύστερα ολόκληρη την Ευρώπη να γίνει ό,τι έγινε.Η αρχαιότητα που από μέσα της γεννήθηκε η Ευρώπη είναι ο κόσμος του Ελληνισμού, που ίδρυσε ο Αλέξανδρος. Το βασίλειο της Βακτρίας που περιλάμβανε το σημερινό Αφγανιστάν,το Τουρκμενιστάν,το Πακιστάν,το Τατζικιστάν,το Ουζμπεκιστάν, ανήκε στο κράτος των Σελευκιδών, οι οποίοι παραμέλησαν σχεδόν εντελώς την Ανατολή.

Οι πόλεις της Ανατολής, εκτός από τη σημασία που είχαν για την άμυνα απέναντι στους νομάδες που απειλούσαν τα Βόρεια σύνορα, εξυπηρετούσαν και στην προστασία των συγκοινωνιακών γραμμών του κράτους, γιατί από εκεί περνούσαν τα καραβάνια που μετέφεραν κρασί από τη Σιβηρία, μετάξι από την Κίνα, αρώματα από την Ινδία.
Η σπουδαιότερη οδός επικοινωνίας, ο δρόμος του Μεταξιού, κατά την ελληνιστική περίοδο ξεκινούσε από τη Σελεύκεια, προχωρούσε προς τα Εκβάτανα και από εκεί διαμέσου των Πυλών της Κασπίας έφτανε στην Εκατόμπυλο και στα Βάκτρα όπου διχαζόταν. Η μια οδός κατευθυνόταν από τον Ινδικό Καύκασο στα Τάξιλα και η άλλη ΒΑ προς την Κίνα.

Οι Έλληνες των Άνω Σατραπειών και κυρίως στη Βακτρία αλλά και ιδιαίτερα οι Παροπαμισάδες (Παροπάμισος ονομαζόταν από τους Έλληνες ο Ινδικός Καύκασος), μολονότι αποτελούσαν μειονότητα ή ίσως επειδή αποτελούσαν μειονότητα, προσκολλήθηκαν στις πολιτιστικές τους παραδόσεις, στη διατήρηση και στην καθαρότητα του πολιτισμού τους. Η προσκόληση αυτή των Ελλήνων στις πολιτιστικές τους παραδόσεις δε συνεπαγόταν εχθρότητα απέναντι στο γηγενές στοιχείο ούτε αποτέλεσε φραγμό για την ειρηνική συνύπαρξη και μάλιστα για τη δημιουργική αλληλεπίδραση.

Στη Βακτρία ένας από τους βασιλείς ήταν ο Μένανδρος Α’, μακρινός κληρονόμος του Αλέξανδρου που βασίλευσε γύρω στο 165-145 πΧ.► Ο Στράβων αναφέρει ότι ‘’διέβη προς έω’’ και την κυριαρχία του την εξέτεινε ‘’μέχρι Σηρών’’, δηλαδή στους Κινέζους. Ίσως να πρόκειται και για θρύλο. Πάντως,ο Μένανδρος πήρε σημαντική θέση στη ζωή και στην παράδοση των Ινδιών.
Έδωσε αγώνες για τη σωτηρία των Βουδιστών πολιτών του βασιλείου του και γι’ αυτό πήρε τον τίτλο του ‘‘Σωτήρος’’. Οι Βουδιστές για να τον τιμήσουν του αφιέρωσαν ένα από τα ιερά τους βιβλία. Ένα από τα ιερά βιβλία του ‘’Ερωτήσεις του βασιλέως Melinda’’, που ανάγεται στο 2ο μ.Χ. αιώνα, τον εμφανίζει να μυείται στο Βουδισμό.
Για τους Βουδιστές έγινε κάτι σαν Άγιος. Ακόμη και σήμερα στην Ταϋλάνδη λατρεύεται ως θεός. Έτσι, εξηγείται και ο θρύλος ότι ‘’εξέτεινε’’ την κυριαρχία του ως στους Κινέζους. Η Ινδία μεταβίβασε, με τον Βουδισμό,τον ελληνικό λόγο στον Κινέζικο κόσμο, στην Άπω Ανατολή.


Οι ανασκαφές στο Αφγανιστάν

Οι έρευνες στο Αφγανιστάν πρόσφεραν ανακαλύψεις που μας ξάφνιασαν. Σημαντική η προσφορά του καθηγητή αρχαιολογίας Βίκτορα Σαρηγιαννίδη, ως επικεφαλής σοβιετικών επιστημόνων στις ανασκαφές στον χρυσό Τύμβο Τιλιά Τεπέ στο Β.Αφγανιστάν, που είχε την τύχη να ανασκάψει και να ανακαλύψει μερικούς από τους πλουσιότερους τάφους που ανέσκαψε ποτέ αρχαιολόγος, όπως επισήμανε ο Μανόλης Ανδρόνικος σε κείμενό του στις 7.3.1991, προλογίζοντας στο βιβλίο ‘’Βασιλικοί Τάφοι στη Βακτρία’’ του Βίκτορα Σαρηγιαννίδη, εκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη.
Η ανακάλυψη της Αϊ Χανούμ στο Β.Αφγανιστάν από Γαλλική αρχαιολογική αποστολή, η ανακάλυψη του Τακτ-ι-Σανγκίν και άλλων ελληνιστικών πόλεων της Κεντρικής Ασίας μας έδωσε γνώσεις σημαντικές για τον πλούτο της τέχνης στα ακραία σημεία του ελληνιστικού κόσμου, εκτός Μεσογείου. Μπορούμε να μιλάμε για πυρήνες πολιτισμού στην κοιλάδα Τζελαλαμπάντ όπου βρίσκεται η Χάντα, νότια του Ινδικού Καυκάσου, με στενή επαφή με την περιφερειακή μητρόπολη, τη Διονυσούπολη.

Με την παρουσία τέτοιων κέντρων προωθήθηκε ο ελληνικός πολιτισμός και έτσι εξηγείται η συνεχής μετάδοση των εικονογραφικών θεμάτων και της καλλιτεχνικής παράδοσης.
Την κυριαρχία του ελληνικού στοιχείου τη μαρτυρούν τα ελληνικά τυπικά κτίρια, όπως θέατρο και γυμναστήριο, οι ελληνικές επιγραφές με γνωστά Δελφικά ρητά, λείψανα παπυρικών κειμένων ελληνικής ποίησης και φιλοσοφίας.

Είναι εμφανείς οι επιδράσεις του ελληνικού πνεύματος και πολιτισμού στην αρχιτεκτονική, στην πολεοδομία, στη γλυπτική, στη μεταλλοτεχνία, στην κεραμική, στα νομίσματα.
Οι πόλεις χτίζονται κατά το Ιπποδάμειο σύστημα και οχυρώνονται κατά τα ελληνιστικά πρότυπα, καινοτομίες επαναστατικές γι’αυτές τις περιοχές. Σπίτια χτίζονται με σχέδια Ελλήνων, πιο σταθερά, καλύτερα διαρρυθμισμένα, με τάξη και συμμετρία. Ο ελάχιστος αριθμός ναών που αποκαλύφθηκαν στα Τάξιλα κοντά στο Ισλαμαμπάντ φέρουν καταφανή τα ελληνιστικά χαρακτηριστικά και ανήκουν στον ιωνικό ή κορινθιακό ρυθμό.

Στον αρχαιολογικό χώρο στα Τάξιλα και δυο χιλιόμετρα πιο κάτω στα ερείπια της πόλης Σιρκάπ, χτισμένη σύμφωνα με το Ιπποδάμειο σύστημα από το Δημήτριο 190 π.χ, εντυπωσιάζεται ο επισκέπτης. Στην κοντινή τοποθεσία Τζάντιαλ ανάμεσα στα χωράφια θα φανερωθεί ένας ναός με ιωνικούς κίονες, που σύμφωνα με τον αρχαιολόγο Τζον Μάρσαλ έχει κτισθεί με τα σχέδια των ναών της κλασικής Ελλάδας.
Στα απομεινάρια των αρχαίων κτισμάτων της περιοχής θα παρατηρήσει κανείς ότι το κορινθιακό κιονόκρανο έχει σκαλιστεί, κατ’ αποκλειστικότητα, σε όλα τα κτίρια Βουδιστικών μοναστηριών. Τα Βουδιστικά θολωτά μνημεία, οι Στούπες, είναι διακοσμημένες σε μεγάλη έκταση με ελληνικά διακοσμητικά στοιχεία.


Η διαχρονική κληρονομιά στην τέχνη και την κοινωνία

Το Ελληνοβακτριανό βασίλειο, το 30 π.Χ. υποκύπτει στουςεισβολείς Κουσάν, πουπιεζόμενοιαπότους Ούνους στη Μογγολία μετακινήθηκαν προς την Κεντρική Ασία και δημιούργησαν το δικό τους βασίλειο. Οι Κουσάν, αρχικά, εξολόθρεψαν τους Ελληνοβακτριανούς.
Σιγά-σιγά όμως σαγηνεύονται από τη γοητεία του ελληνικού λόγου, μιμούνται και αντιγράφουν καθετί ελληνικό, ακόμη συνήθειες και παραδόσεις, υιοθετούν το αλφάβητο και την τέχνη της νομισματοκοπίας, όπως στη Δύση που ο ηττημένος πολιτικά Ελληνισμός υπέταξε πολιτιστικά το Λάτιο.

Γυναίκες της φυλής Κάλας.

Οι νέοι ηγεμόνες προσπάθησαν να μιμηθούν ή να αντιγράψουν, καθότι ο νομαδικός τρόπος ζωής τους δεν προσέφερε καμιά μορφή οργανωμένου κράτους και διοίκησης.
Τα αρχαιολογικά ευρήματα ‘’Ελληνίδων πόλεων’’ στην Ανατολή είναι πολύτιμα για την Ελλάδα, γιατί η ελληνική εικόνα των ευρημάτων είναι εντυπωσιακή. Η συμβολή του Αλέξανδρου είναι καθοριστική στη μετάβαση του ελληνικού κόσμου, όπως και η ανάπτυξη επιστημών, στο πνεύμα της οικουμένης, όταν η γνώση αντλείται από όλους τους τομείς και δίνεται σε κοινή θέαση και χρήση σε όλους. Αξιοπρόσεκτο είναι ότι Αλέξανδρος και Επίγονοι ενθαρρύνουν και χρηματοδοτούν την επιστημονική έρευνα.
Οφείλουμε να αναγνωρίσουμε τη διαχρονική κληρονομιά στην τέχνη και την κοινωνία που κατέλιπαν τα Ελληνιστικά Βασίλεια στη μακρινή Ανατολή, στις εσχατιές ως φάροι ελληνικού πολιτισμού στη Βακτρία.

* Η Θεοδώρα Λειψιστινού, είναι Φιλόλογος.
Έγραψε τα βιβλία :
1. Πέλκα: Κάστρα και Μονολιθικά Μνημεία
2. Πέλεκα: Όψεις πολιτισμού, Δρώμενα και ακούσματα από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα.-

©ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΜΩΝ