«Ισπανική γρίπη» και χιλιάδες θύματα στην Ελλάδα πριν από έναν αιώνα (1918-19)

Γράφει ο Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς

Κάθε χειμώνα, στερεότυπα τα τελευταία χρόνια, από κοινού με τον χειμώνα εμφανίζονται τα θετικά και αρνητικά συνεπακόλουθα. Δεν είναι μόνον οι καιρικές συνθήκες που προκαλούν προβλήματα, είναι και οι πάσης φύσεως ιώσεις οι οποίες μας καταταλαιπωρούν. Και μπορεί στις ημέρες μας οι ιατρικές φροντίδες, κυρίως μέσω των εμβολιασμών, να
αποτρέπουν πανδημίες, αλλά τα παλαιότερα χρόνια η κατάσταση ήταν εντελώς διαφορετική. Ίσως δε οι πλέον αξιοσημείωτες συνθήκες να διαμορφώθηκαν πριν από έναν αιώνα περίπου, όταν προέκυψε και στην Ελλάδα (1918-19) πανδημία γρίπης. Πρόκειται περί της αποκληθείσης «ισπανικής γρίπης».[1]

Άποψη της πόλης των Αθηνών (1918).

Έλαβε αυτή την ονομασία παρά το γεγονός ότι πρωτοεμφανίστηκε σε μία φάρμα χοίρων στο Κάνσας των ΗΠΑ –εξ ου και γρίπη των χοίρων. Έφτασε στην Ευρώπη μέσω των αμερικανικών στρατευμάτων.[2] Ωστόσο, η εμπόλεμη κατάσταση της εποχής και η πολεμική λογοκρισία ήταν οι κύριοι λόγοι που δεν έβλεπαν το φως της δημοσιότητας σχετικές πληροφορίες.[3] Σχεδόν μοναδική εξαίρεση αποτέλεσε η Ισπανία, της οποίας οι εφημερίδες με πρωτοσέλιδα δημοσιεύματα έδιναν τις πραγματικές διαστάσεις του προβλήματος, αφού η χώρα αυτή δεν συμμετείχε στον πόλεμο. Επίσης, στην παγκόσμια βιβλιογραφία δεν αναφέρεται ότι το ίδιο συνέβη και στην Ελλάδα, όπου Πολιτεία και Τύπος αντέδρασαν νωρίς και με εξαιρετική υπευθυνότητα.[4]

«Έρχεται η γρίππη, πολίται φυλαχθήτε»

Με τον τίτλο αυτόν αθηναϊκή εφημερίδα προειδοποιούσε για πανδημία γρίπης· μία από τις πανδημίες που είχαν μετατραπεί σε μάστιγες τον περασμένο αιώνα.[5] Η χειρότερη όλων και η πλέον θανατηφόρα υπήρξε η «ισπανική γρίπη», που ξεκίνησε την άνοιξη του 1918 και καταλάγιασε στις αρχές του 1919, παίρνοντας μαζί της περισσότερους από είκοσι εκατομμύρια ανθρώπους σε όλο τον πλανήτη. Τα μέτρα που λήφθηκαν από την Πολιτεία ήταν εντυπωσιακά. Έκλεισαν σχολεία, κινηματογράφοι, θέατρα, ακόμη και καφενεία και εφαρμόστηκαν ειδικά μέτρα καθαριότητας και δημόσιας υγιεινής.[6]

Η «ισπανική γρίπη» εμφανίστηκε στη χώρα μας το καλοκαίρι του 1918. Τον Οκτώβριο εκείνου του έτους στην ελληνική πρωτεύουσα σημειώθηκαν συνολικά 1.930 θάνατοι, εκ των οποίων 704 οφείλονταν στη γρίπη[7], και τον επόμενο μήνα (Νοέμβριος 1918) κατεγράφησαν 1.515 θάνατοι, εκ των οποίων 771 προκλήθηκαν από τη γρίπη.[8] Σοβαρά προβλήματα αντιμετώπισαν πολλές ελληνικές πόλεις, όπως η Πάτρα και η Αμαλιάδα, ολόκληροι νομοί ή νησιά, όπως η Σκύρος, ενώ άλλες περιοχές αντιμετώπισαν μεγαλύτερα προβλήματα που δεν έχει ακόμη καταγράψει η ιστορική έρευνα.[9]

Η οδηγία που εξέδωσε το Υπουργείο Εσωτερικών για τη θανατηφόρα γρίππη.

Η νόσος της γρίπης εν έτει 1918

Παρά το γεγονός ότι η γρίπη είχε πλήξει όλη την Ευρώπη, ο ελληνικός Τύπος απέδιδε την ανάπτυξη της επιδημίας στο γεγονός ότι οι στερήσεις και οι κακουχίες από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο δημιούργησαν το κατάλληλο έδαφος.[10] Πάντως, θάνατοι σημειώθηκαν στην Πάτρα, στο Νάυπλιο και τα Τρίκαλα. Θεωρείτο, δε, ότι στην Ελλάδα ήταν ελαφριά η μορφή, αφού στη Βαρκελόνη, στο Παρίσι και σε άλλες πρωτεύουσες ήδη σημειώνονταν, το φθινόπωρο του 1918, περισσότεροι από 200 θάνατοι την ημέρα![11]

Η Κυβέρνηση ανησύχησε, ενώ το Ιατροσυνέδριο –μετέπειτα Ανώτατο Υγειονομικό Συμβούλιο– προειδοποίησε για πανδημία και έγραφε στην ανακοίνωσή του πως: «θεωρούμεν σκόπιμον να γνωρίση το κοινόν, ότι τα μικρόβια της νόσου εισέρχονται εις τον οργανισμόν διά του στόματος και ενφέροντα έστω και ελάχιστα συμπτώματα γρίππης. Οι αναρρωνύοντες δέον να πρόσεχωσι πολύ, διότι αι υποτροπαί της νόσου είνε πάντοτε σχεδόν βαρύτεραι και κινδυνώδεις».[12]

Νοσηλευτικό προσωπικό με μικρούς ασθενείς σε κλινική των Αθηνών.

Σκόρδα, ούζα και βδέλλες

Εντυπωσιάζει ο τρόπος που αντιμετώπισε την κατάσταση το ελληνικό κράτος. Η ελληνική κυβέρνηση, πριν ακόμη εμφανιστεί η νόσος, είχε ζητήσει πληροφορίες για τα μέτρα που λάμβαναν τα άλλη κράτη «κατά του αοράτου εχθρού». «Δυστυχώς, διά την γρίππην, δεν υπάρχει φάρμακον προληπτικόν ούτε ωρισμένον τοιούτον, άμα τη εκδηλώσει ταύτης», έγραφαν οι εφημερίδες[13] συμπληρώνοντας ότι ανάλογα με τις περιπλοκές κανόνιζε ο γιατρός τη δίαιτα και τα φάρμακα.

Το εσωτερικό του φαρμακολογικού εργαστηρίου.

Όσο για την τακτική που θα ακολουθείτο τα δημοσιεύματα δεν άφηναν χώρο για παρερμηνείες: «Το μικρόβιον της γρίππης μεταδιδόμενον διά του αέρος δεν είνε δυνατόν ν’ απομονωθή. Εφ’όσον δε δεν υπάρχει φάρμακον, το οποίον θα θανατώνη τούτο, ούτε εμβόλιον προληπτικόν ή άμυνα κατά της γρίππης δεν είνε ευχερής. Τουλάχιστον κρατικά μέτρα δεν δύνανται να φέρουν άμεσον αποτέλεσμα. Τα άτομα δέον να λαμβάνουν αφ’ εαυτών τα υποδεικνυόμενα μέτρα. Και συγκεντρούνται ταύτα εις ένα και μόνον σχεδόν: την αποφυγήν των συγκεντρώσεων. Είνε το μόνον φάρμακον».[14] Το τελευταίο μάλλον απευθυνόταν στην αντιμετώπιση της πληθώρας των πρακτικών που με γιατροσόφια πλημμύριζαν τις γειτονιές. Σκόρδα, ούζο, διαβάσματα, μαντζούνια, βδέλλες και ό,τι μπορούσε να φανταστεί ο ανθρώπινος νους.[15]

Μακρά διάρκεια

Είναι μακρά και ενδιαφέρουσα η ιστορική πορεία της γρίπης στη χώρα μας. Πάντως, εκείνη τη χρονιά η επιδημία διήρκεσε πολλούς μήνες. Τον Οκτώβριο 1918 παρουσίαζε εν γένει ύφεση λόγω μέτρων υγιεινής που είχαν ληφθεί, ενώ αντιθέτως εξαπλωνόταν στους νομούς Κορίνθου, Νάξου, Αιγίνης, Αμφίσσης, Χανίων, Ζακύνθου, Μεγαλοπόλεως, Λευκάδος, καθώς και στην υπόλοιπη Αττικοβοιωτία (Λιόπεσι, Κριεκούκι, Κακοσάλεσι κ.ά.).[16]

«Αλώβητοι εκ της νόσου παραμένουν η Λακωνία, Ακαρνανία και τινες των νήσων», σημείωναν οι εφημερίδες στα τέλη Οκτωβρίου 1918.[17] Ειδικότερα στην Αθήνα, η επιδημία άρχισε να υποχωρεί στα μέσα Δεκεμβρίου 1918, ενώ «η γρίππη ανεπήδησε πάλιν εις Αμαλιάδαν και Ακαρνανίαν και εις τους μαθητάς ενός σχολείου της Ηλείας» στα μέσα Μαρτίου 1919, οπότε και δήλωσε τις τελευταίες παρουσίες της στη χώρα.[18]

ΠΗΓΗ: Τα Αθηναϊκά