Η Περραιβική Τρίπολις των Πελασγών

Η κλειστή λοφώδης λεκάνη βόρεια της Ελασσόνας είναι η περιοχή της Περραιβικής Τρίπολης, η οποία απαρτιζόταν από τις πόλεις Άζωρο, Δολίχη και Πύθιο. Οριζόταν από τον ποταμό Τιταρήσιο στο νότο και από τα όρη Αμάρμπεη, Καμβούνια και Όλυμπο στο βορρά.

Οι πληροφορίες για την αρχαία ιστορία της περιοχής αυτής προέρχονται κυρίως από τον Ρωμαίο ιστορικό Τίτο Λίβιο. Με τις σημαντικότατες ιστορικές επιγραφές που βρέθηκαν πρόσφατα τεκμηριώνεται πλήρως η ομοσπονδία τους, καθόσον αποτελούσαν το κοινό των Τριπολιτών, με πρωτεύουσα το Πύθιο, όπου υπήρχε το πανάρχαιο ιερό του Απόλλωνα Πυθίου. Η ακμή των πόλεων σημειώνεται ανάμεσα στον 5ο και τον 3ο αιώνα π.Χ.

Οι πόλεις Πύθιο, Άζωρος και Δολίχη δημιούργησαν το Κοινό των Τριπολιτών, με επικεφαλής στρατηγό, που σημαίνει κοινή διοίκηση με ομοσπανδιακές αρχές, κοινό στρατό για αμυντικούς σκοπούς, κοπή ομοσπονδιακών νομισμάτων, κοινές λατρείες και γιορτές, συμμαχίες και εξωτερικές διπλωματικές σχέσεις.

 Κατά τη ρωμαϊκή περίοδο ο Οκταβιανός Αύγουστος αναγορεύτηκε σε στρατηγό του κοινού των Θεσσαλών, μετέτρεψε τον παραδοσιακό θεσσαλικό στατήρα σε ρωμαϊκά δηνάρια και επέφερε μεγάλες διοικητικές μεταρρυθμίσεις στη Θεσσαλία «κατά του Καίσαρος κρίμα?, όπως μαρτυρούν οι επιγραφές, τόσο στους θεσμούς, όσο και στις πανάρχαιες τοπικές λατρείες.

Ανάμεσα στις πόλεις της Περραιβικής Τρίπολης, το Πύθιο ήταν πασίγνωστο ως ιερός τόπος λατρείας του Απόλλωνα Πυθίου, ο οποίος ήταν σεβαστός απ’ όλους τους Περραιβούς. Στο λόφο Άγιοι Απόστολοι, στις δυτικές υπώρειες του Ολύμπου εκτείνεται το αρχαίο Πύθιο.

• Το χωριό Πύθιο στα περασμένα χρόνια είχε καθιερωθεί με το όνομα «ΣΕΛΛΟΣ». Έτσι το βρίσκουμε γραμμένο σε χάρτες εποχής, καθώς και σε τούρκικα και στρατιωτικά έγγραφα. Όσον αφορά την ετυμολογία της λέξης «ΣΕΛΛΟΣ» δόθηκαν διάφορες ερμηνείες από έλληνες και ξένους γλωσσολόγους. Μία άποψη είναι ότι το «ΣΕΛΛΟΣ» προέρχεται από τη λέξη Σέλωμα, λόγω της ιδιομορφίας του εδάφους του χωριού. Μία ακόμη άποψη είναι ότι η λέξη «ΣΕΛΛΟΣ» προέρχεται από το ομηρικό Σελλοί. Πολλοί υποστηρίζουν πως Σελλοί – Ελλοί – Ελλάς είναι ταυτόσημες και παράγωγες λέξεις και πως το όνομα Ελλάς προέρχεται από το αρχαίο όνομα Σελλοί. Νεότερες ετυμολογικές έρευνες (;)[el.wikipedia.org/] αναφέρουν την Σλαβική προέλευση της λέξης CELO = ΣΕΛΟ , που σημαίνει χωριό, καθώς υπάρχουν πολλά σλαβόφωνα γειτονικά τοπωνύμια (Βαλέτσικο, Γλύκοβο, Αραδοσίβια κ.α.)....[Φυσικά αυτό είναι κάτι που μόνο για κάποιους ίσως πολιτικούς λόγους  θα θεωρούσε κάποιος τέτοια προσομοίωση...Εφόσον και οι Σλάβοι πάτησαν περιστασιακά εδώ μετά τον 7 μ.Χ. αιώνα οπότε εάν δεν εξεταστεί  ο χρονισμός τις λέξεως όλα τα άλλα είναι λανθάνουσες ερμηνείες]  Η μετονομασία από ΣΕΛΛΟΣ σε Πύθιο πραγματοποιήθηκε το 1928 με προεδρικό διάταγμα.

Γύρω από το ιερό αναπτύχθηκε κύκλος μύθων που συσχέτισε τη λατρεία του Απόλλωνα με τους Δελφούς. Στο ίδιο ιερό λατρευόταν επίσης, και ο Ποσειδώνας Πατρώος.
Μετά την καταστροφή του πρώτου ιερού, ίσως κατά τη διάρκεια των εμφύλιων πολέμων των Ρωμαίων, με διαταγή του Οκταβιανού Αύγουστου, επιβλήθηκε η κατασκευή ναών με πανθεσσαλική, και όχι μόνο, εμβέλεια.
 Από αναθηματικές επιγραφές πληροφορούμαστε ότι κυριαρχούσε και η λατρεία του Απόλλωνα με την επίκληση Δώρειος, ήδη από το τέλος του 4ου αι. π.Χ., καθώς και ότι υπήρχαν σύνναιοι θεοί, όπως ο Ασκληπιός, ο Δίας Κεραύνιος, η Αφροδίτη και άλλοι.

Η πόλη της Αζώρου, η δεύτερη της Περραιβικής Τρίπολης, βρίσκεται κοντά στο χωριό Άζωρο. Η πόλη γνώρισε άνθιση από τις αρχές του 5ου αι. ως και τον 3ο αι. π.Χ. Η Ακρόπολη και η κάτω πόλη προστατεύονταν ήδη από τα τέλη του 5ου αι. π.Χ. με ισχυρό οχυρωματικό τείχος.
Τον 3ο αι. π.Χ. η πόλη οχυρώνεται με νέο ισχυρότατο τείχος, το οποίο ενισχύουν μεγάλοι τετράγωνοι αμυντικοί πύργοι.

Βάση αγάλματος, στην οποία αναφέρεται: [Η] ΠΟΛΙΣ Η ΔΟΛΙΧΑΙ[ΩΝ]

Η τρίτη πόλη του κοινού ήταν η Δολίχη. Με βάση ένα δίγλωσσο οριοδείκτη που βρέθηκε το 1997 προτάθηκε από την ΙΕ΄ΕΚΠΑ ότι η θέση της αρχαίας Δολίχης έπρεπε να ταυτιστεί στη θέση νοτιοανατολικά του Σαρανταπόρου. Η πόλη που βρέθηκε σε εκείνο το σημείο ήταν κτισμένη σε μια εξαιρετικής στρατηγικής σημασίας θέση, κοντά στο στενό πέρασμα Στενά Σαρανταπόρου[«Volustena»], από την Άνω Μακεδονία προς την Περραιβία. Πρόκειται για τα πασίγνωστα στενά του Σαρανταπόρου, όπου έλαβε χώρα η περίφημη μάχη του Σαρανταπόρου το 1912. Η πόλη γνώρισε ιδιαίτερη οικονομική ανάπτυξη τον 3ο αι. π.Χ., εποχή που κτίστηκε και η οχύρωσή της, αλλά και αργότερα στους ρωμαϊκούς χρόνους.

Το Πύθιο και ο αρχαιολογικός χώρος 

Στα βράχια της Δυτικής και Βορειοδυτικής ομαλής πλευράς, στο λόφο Άγιοι Απόστολοι του Πυθίου βρέθηκαν ίχνη ανθρώπινης δραστηριότητας, ερείπια αρχαίου και Παλαιοχριστιανικού Πυθίου. Εκεί υπήρχε ο αρχικός οικισμός και το ύψωμα του αποτελούσε την ακρόπολή τους (σχήμα επίμηκες, από μαρμαρυγιακούς σχιστόλιθους σκληρούς). 
Στις υπώρειες του λόφου Άγιοι Απόστολοι οι αρχαιολογικές ανασκαφές που πραγματοποιήθηκαν έφεραν στο φως σημαντικής αρχαιολογικής και ιστορικής αξίας, λείψανα τριών ναών της ρωμαϊκής εποχής του Απόλλωνα Πυθίου, του Ποσειδώνα Πατρώου και της Αρτέμιδας Αγαγυλαίας(;).Και τα τρία οικοδομήματα χρονολογούνται στα χρόνια του αυτοκράτορα Οκταβιανού Αυγούστου.

 Οι δύο ναοί (του Απόλλωνα και του Ποσειδώνα) είναι διαστάσεων 33×13μ. 
Ο ναός του Απόλλωνα ανασκάφτηκε σχεδόν ολοκληρωτικά και θεωρείται ότι κτίστηκε πάνω στη θέση παλαιότερου ναού. Από ένα περιμετρικό πλακόστρωτο δημιουργείται στη θέση ένα πόδιο ύψους 0,50μ., πάνω στο οποίο θεμελιώθηκε το νεότερο ιερό. Διαθέτει πρόναο και σηκό.
 Οι τοίχοι είναι κατασκευασμένοι από σχιστόλιθο και εσωτερικά ήταν επενδυμένοι με έγχρωμα κονιάματα. Ο ναός έδωσε εκπληκτικά ευρήματα, με κυριότερα δύο ακέφαλα, λατρευτικά αγάλματα του θεού, ένα από τα οποία φέρει στο στήριγμά του την υπογραφή του καλλιτέχνη: “ Φιλήμων Εποίησε”. Πλήθος επιγραφών και γλυπτών, τα οποία προέρχονται από το αρχαιότερο ιερό του Απόλλωνα βρέθηκαν στην υποδαπέδια επίχωση του ρωμαϊκού ναού. 

Αρχαιολογικό Μουσείο Λάρισας 

Από τα ευρήματα ξεχωρίζουν ένα ακέφαλο άγαλμα του Απόλλωνα Μουσαγέτη και τρεις βασιλικές επιστολές από τις οποίες η μία είναι του βασιλιά της Μακεδονίας Δημήτριου Β΄, υιού του Αντίγονου Γονατά και οι άλλες δύο του βασιλιά Αντίγονου Δώσωνος.

Το Πύθιο πρέπει να ήταν πασίγνωστο ως ιερός τόπος λατρείας του Απόλλωνα Πυθίου, ο οποίος ήταν σεβαστός απ΄ όλους τους Περραιβούς. Υποστηρίζεται πως όλοι οι κάτοικοι του λεκανοπεδίου συναθροίζονταν στο Πύθιο, στο λόφο Άγιοι Απόστολοι για να γιορτάσουν κάθε χρόνο τα Πύθεια, αθλητικοί αγώνες προς τιμήν των θεών του Ολύμπου και του Απόλλωνα. Μάλιστα, οι επιστήμονες θεωρούν ότι υπάρχουν ενδείξεις για την ύπαρξη αθλητικού σταδίου στη θέση Μαχά. Η μελλοντική αρχαιολογική σκαπάνη είναι εκείνη που θα το επιβεβαιώσει. Επίσης, είναι πιθανό στο ίδιο ιερό να λατρεύονταν και Ποσειδώνας Πατρώος. Από αναθηματικές επιγραφές πληροφορούμαστε ότι κυριαρχούσε και η λατρεία του Απόλλωνα με την επίκληση Δώρειος, ήδη από το τέλος του 4ου αι. π.Χ., καθώς και ότι υπήρχαν σύνναιοι θεοί όπως ο Ασκληπιός, ο Δίας Κεραύνιος, η Αφροδίτη κ.α.

Το Πύθιο βρίσκεται χτισμένο στην πλαγιά του Ολύμπου, σε υψόμετρο 680μ. και σε στρατηγικής σημασίας θέση, στην είσοδο των στενών της Πέτρας. Είναι γνωστό ότι το Πύθιο μαζί με την Άζωρο και την Δολίχη αποτελούσαν την αρχαία Περραιβική Τριπολίτιδα.

Το Πύθιο θεωρείται σημαντικότατη πόλη της Περραιβικής Τριπόλεως καθώς πιστεύεται ότι αποτελούσε την πρωτεύουσα της.Το πιθανότερο είναι ότι το Πύθιο πήρε την ονομασία του από τον Θεό Πύθιο Απόλλωνα, καθώς λατρεύονταν ιδιαίτερα στην περιοχή αυτή.

Η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε στο φως ναό αφιερωμένο στο Θεό Απόλλωνα καθώς και πλήθος επιγραφών και γλυπτών που προέρχονται από το αρχαιότερο αυτό ιερό.

Αρχαίο Θέατρο
Στα Νοτιοδυτικά του λόφου των Αγίων Αποστόλων φαίνεται καθαρά κοίλωμα με δύο διαζώματα που προδίδει ο συγκεκριμένος χώρος ίσως να αποτελούσε το αρχαίο θέατρο της πόλης. Ανατολικά του λόφου βρέθηκαν υπολείμματα βυζαντινού κάστρου και στην κορυφή του θεμέλια ενός κεντρικού πύργου. Ο πολιτισμός και η ιστορία που ανέπτυξαν οι άνθρωποι αυτοί υποδηλώνονται από τις γραπτές πηγές που άφησαν στα πέτρινα μνημεία. Πολλές από αυτές καταγράφηκαν και δημοσιεύτηκαν από τον Έφορο Κλασικών Αρχαιοτήτων της 7ης Εφορείας Λάρισας κ. Αθ. Τζιαφάλια, κάποιες βρίσκονται στο αρχαιολογικό μουσείο Λάρισας, κάποιες κλάπηκαν και κάποιες περιμένουν να έρθουν στο φως από την αρχαιολογική σκαπάνη.

Βωμός
Σε μία άλλη θέση του Πυθίου, η οποία ονομάζεται «Τοπόλιανη» ή «Τριπολιάνα» και στην οποία σύμφωνα με κάποιους αρχαιολόγους – ερευνητές ήταν το Μαντείο της Θεσσαλικής Δωδώνης, σώζονταν μέχρι και το 1965 αρχαίος Βωμός, φωτογραφίες του οποίου υπάρχουν μέχρι και σήμερα. Κατά την παράδοση ο Αλέξανδρος θυσίασε εκεί εκατόμβη προς τιμήν των Ολύμπιων Θεών λίγο πριν ξεκινήσει για την Ασία. Στη Βόρεια πλευρά του σημερινού ναού της Ζωοδόχου Πηγής βρίσκονταν ο Βωμός αυτός. Στο Βόρειο και Νότιο τοίχο της εκκλησίας φαίνονται κιονόκρανα αρχαίου ναού πάνω στον οποίο χτίστηκε ο νέος χριστιανικός

Περραιβική Δωδώνη

►Εκτός από την Ηπειρωτική Δωδώνη με το Μαντείο του Διός ο Όμηρος αναφέρει την πόλη Δωδώνη «παρά τον Τιταρήσιον ποταμόν». Επιπλέον στην Ιλιάδα βλέπουμε τον Αχιλλέα να προσεύχεται στον Δία της Δωδώνης τον Πελασγικό, της κακοχείμωνης Δωδώνης, που ζουν εκεί οι Σελλοί (ελεύθερη μετάφραση). 

Στηριζόμενοι εκεί πολλοί αρχαιολόγοι και ιστορικοί ξεκινούν και πιθανολογούν για μία Θεσσαλική Δωδώνη στους πρόποδες του ιερού Ολύμπου και να ερευνούν την ύπαρξη ενός Μαντείου προς τιμήν του Διός στην περιοχή του Πυθίου. 
Ωστόσο, η ύπαρξη Μαντείου θα μπορούσε να είναι δυνατή καθώς στο Πύθιο υπήρχε ένας μοναδικός τόπος, στον χώρο του οποίου παρατηρείται το φαινόμενο που συναντούμε επιλεκτικά σε ορισμένα μέρη της Ελλάδος και του κόσμου, όπως στην περιοχή των Δελφών, στο σπήλαιο της Πεντέλης, στη Δήλο, στο Άκτιο κ.α. Πρόκειται για περιοχές στις οποίες συγκεντρώνονται διάφορα διασυμπαντικά ηλεκτρομαγνητικά κύματα και εκπέμπονται σε διάφορες κατευθύνσεις. Πράγματι, ύστερα από έρευνα του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης έχει διαπιστωθεί ότι ο χώρος αυτός λειτουργεί ως «αντιχείον», δηλαδή δέχεται ήχους από μακρινές αποστάσεις και ανακλώνται στο σημείο αυτό.

Πολλοί λοιπόν θεωρούν το πρώτο Μαντείο του Δωδωναίου Δία του Πελασγικού ιδρύθηκε στην Περραιβική Δωδώνη. Γι΄ αυτούς το Μαντείο το Μαντείο της Ηπειρωτικής Δωδώνης είναι μεταγενέστερο δημιούργημα των Περραιβών που αναχώρησαν προς την Ήπειρο, μετά την εισβολή των Λαπίθων στη Θεσσαλία και την πεδινή Περραιβία. Ο Απ. Αρβανιτόπουλος υποστηρίζει το αντίθετο. Οι Πετθαλοί εισέβαλλαν στην Θεσσαλία και ίδρυσαν στην Περραιβία ένα είδος «υποκαταστήματος» της Ηπειρωτικής Δωδώνης. Στηριζόμενοι πια στην πιθανότητα ύπαρξης της Θεσσαλικής Δωδώνης οι επιστήμονες ερευνούν την τοποθεσία της. Ο Όμηρος την τοποθετεί «παρά τον Τιταρήσιον ποταμόν», ο Στράβωνας 15 σταδίους από την πόλη Σκοτούσα, ο Γεωργιάδης στο Σαραντάπορο και ο Heuzey στην Αγία Τριάδα. Όπως και να΄χει λοιπόν δεν είμαστε ακόμα σε θέση να μιλήσουμε με βεβαιότητα για πόλη Δωδώνη στην Περραιβία ή γενικότερα στη Θεσσαλία. Οι μελλοντικές ανασκαφές είναι εκείνες που θα πιστοποιήσουν αν οι απόψεις αυτές είναι αληθείς ή όχι.◄

Τα νέα στοιχεία όμως από τις ανασκαφές της 7ης ΕΒΑ, το πλούσιο υλικό που κάθε μέρα προστίθεται στα παλιότερα ευρήματα και η διεξοδικότερη επιφανειακή έρευνα στην περιοχή ενισχύουν την πεποίθηση ότι η αρχαία Δολίχη πρέπει να τοποθετηθεί οριστικά στο Καστρί, επιβεβαιώνοντας τις απόψεις των αρχαίων περιηγητών. Η πόλη του Σαρανταπόρου για την οποία επικράτησε η άποψη, για κάποιο διάστημα, ότι είναι η αρχαία Δολίχη, είναι μεν μία σημαντική οχυρωμένη θέση, περιορίζεται όμως κυρίως στα ελληνιστικά χρόνια. [2]

Οι ανασκαφές στην περιοχή της Περραιβικής Τρίπολης ξεκίνησαν τα τελευταία χρόνια. Με τις τελευταίες ανασκαφές ωστόσο βρέθηκε ένα μοναδικό νόμισμα, το οποίο χρονολογείται στο τέλος του 4ου αι. π.Χ. και απεικονίζει στη μια όψη τρίποδα με την επιγραφή «Τριπολιτάν» και στην άλλη κεφαλή δαφνοστεφανωμένου Απόλλωνα. Τελικά οι σωστικές ανασκαφικές έρευνες που διενεργήθηκαν στις τρεις πόλεις πλούτισαν αρκετά τις γνώσεις μας για τις σχέσεις τους με τη Μακεδονία.

Περραιβική Τρίπολις: η πρώτη αμφικτιονία του ελλαδικού χώρου [3]

Ιδιαίτερη στρατιωτική, οικονομική και πολιτική οργάνωση μέσα στο κοινό των Περραιβών είχαν δημιουργήσει οι τρεις πόλεις της ορεινής Περραιβίας, η Άζωρος, η Δολίχη και το Πύθιο με την επωνυμία «Περραιβική Τρίπολις». Η συμπολιτεία αυτή είχε κοινό δήμαρχο, ο οποίος σύμφωνα με τον ρωμαίο ιστορικό Τίτο Λίβιο αποκαλούνταν στρατηγός των Τριπολιτών, αναφέρεται μάλιστα και στον κατάλογο με τους μύστες της Σαμοθράκης.

Αρχαιολογικός Χώρος Αζώρου

Τόσο αυτός όσο και οι άλλοι ταγοί των περραιβικών πόλεων ήταν κάτω από την εξουσία του στρατηγού της περραιβικής συμμαχίας. Το γεγονός αυτό φαίνεται και από μια επιγραφή της Αζώρου και της Μονδαίας, η οποία χρονολογείται από τον Περραιβό στρατηγό.

Άζωρος - Παλιοκκλήσι

Οι κάτοικοι των περιοχών αυτών αποκαλούνταν Τριπολίτες. Τον τύπο «Τριπολίτης» ως πατριδωνύμιο, τον συναντούμε σε ταφική στήλη της Δημητριάδας. Κατά τον Αρβανιτόπουλο η ομοσπονδία αυτή (των τριών περραιβικών πόλεων) θα πρέπει να θεωρηθεί ως η αρχαιότερη αμφικτιονία στον Ελλαδικό χώρο.

Η πόλη της Φάλαννας

Οι ερευνητές θεωρούν την περραιβική πόλη της Φάλαννας, η οποία έλαβε το όνομά της από τη νύμφη Φάλαννα και ταυτίζεται χωρίς ομοφωνία με τη θέση «Καστρί», δυτικά της σημερινής κωμόπολης του Αμπελώνα, όπου σώζονται εκτεταμένα λείψανα και διασπορά από αρχαία πόλη, ως τη σπουδαιότερη πόλη των Περραιβών.

Η Φάλαννα άκμασε τον 5ο και 4ο αι. π.Χ., έκοψε δικά της νομίσματα και ανέπτυξε σχολή καλλιτεχνίας, τα γλυπτά της οποίας εκτίθενται στα μουσεία της Λάρισας και του Βόλου.

ΦΑΛΑΝΝΑΙΩΝ. Κεφαλή Νύμφης προς τα δεξιά. Θεσσαλία, Φάλαννα. 400 - 344 π.Χ.

Η  κυριαρχία στην Περραιβική Τρίπολη από την σύστασή της μέχρι και τη διάλυσή της. [4]

Η Περραιβική Τρίπολις περιέκλεινε τη σχεδόν κυκλική ασβεστολιθική λεκάνη, που σχηματίζεται από τους ποταμούς Σαραντάπορο και Βούλγαρη, διαμορφώνοντας μαλακούς λόφους. Στα νότια περιορίζεται από τα υψώματα του Ελευθεροχωρίου. Επειδή ήταν το πέρασμα από τη Θεσσαλία στη Μακεδονία και αντίθετα, άλλαξε αρκετές φορές κυριαρχία και κατεχόταν με τη σειρά από τους Περραιβούς, τους Μακεδόνες, τους Θεσσαλούς και από τους Ρωμαίους.

Τον 5ο π.Χ. αιώνα η είσοδος στη διάβαση της Πέτρας σύμφωνα με τον Θουκυδίδη ανήκε στους Περραιβούς, επομένως η Περραιβική Τρίπολις αποτελούσε τμήμα της. Στη συνέχεια (η Περραιβική Τρίπολις) ήδη από το πρώτο μισό του 4ου π.Χ. αι. και μέχρι το 196 π.Χ. (έτος κατά το οποίο ο Ρωμαίος ύπατος Φλαμινίνος διακύρηξε την ανεξαρτησία των ελληνικών πόλεων στα Ίσθμια) ανήκε στη Μακεδονική Ελιμιώτιδα, δηλαδή υπαγόταν κατευθείαν στην κυριαρχία του Βασιλιά της Μακεδονίας. Είναι αμφίβολο ωστόσο εάν ο Αμύντας Γ΄ της Μακεδονίας (390- 371 π. Χ.) ως βασιλιάς ή ως διαιτητής, καθόρισε τα σύνορα ανάμεσα στην Περραιβική Τρίπολη και στη μακεδονική Ελιμιώτιδα. Το Πύθιο, αναφέρεται κατά τον 3ο αιώνα π.Χ. ως μακεδονική πόλη.

Το έτος 196 π.Χ. η Περραιβία απελευθερώνεται από την Μακεδονική κυριαρχία και επομένως και η Τρίπολη, που αναφέρεται ως τμήμα της Περραιβίας. Κατά τον Στράβωνα, και κατά τον Livius, η Τρίπολη βρισκόταν τότε κάτω από την κυριαρχία της Λάρισας, ενώ από τον Πτολεμαίο αναφέρεται ως τμήμα της Πελασγιώτιδας.
Το 196 π.Χ. επίσης οι πόλεις της Περραιβικής Τρίπολης είχαν δώσει στη Λάρισα ομήρους ως επίσημη εγγύηση, ότι θα παραμείνουν πιστές, τόσο σ’ αυτή όσο και τη Ρώμη. Επειδή δεν τήρησαν τις υποχρεώσεις αυτές, κατελήφθησαν στρατιωτικά από τον Ρωμαίο ύπατο Λικίνιο, ο οποίος είχε το στρατηγείο του στη Λάρισα. Το ίδιο έγινε και το 148 π.Χ. από τον Ανδρίσκο, ο οποίος κήρυξε επανάσταση κατά των Ρωμαίων και αυτή τη φορά η Λάρισα παρέμεινε πιστή στην παλιά φιλία με τη Ρώμη.
Στους χρόνους του Αυγούστου (27 π.Χ.–14 μ.Χ.) η Περραιβική Τρίπολις ανήκε στην οικονομική ηγεμονία της Λάρισας.

400-344 π.Χ Ήρα και όπισθεν κεραυνοφόρος Δίας Νόμισμά Περραιβών 

Το νόμισμα της Περραιβικής Τρίπολις [5]

Το νόμισμα της Αρχαίας Περραιβικής Τριπόλεως -βρέθηκε στο χώρο της Αζώρου και από τη μια όψη εικονίζει δαφνοστεφανωμένο νέο ενώ από την άλλη Μαντικό Τρίποδα με αυτιά στο άνω χείλος και περιμετρικά τα γράμματα ΤΡΙΠΟΛΙΤΑΝ. Ίσως ο χώρος της Περραιβικής Τριπόλεως διατηρούσε ακόμη στη μνήμη του το Μαντείο του Δωδωναίου Δία του Πελασγικού.

480-400 π.Χ Οβολός Περραιβών 

480-400 π.Χ  Οβολός Περραιβών 

5 ος αι΄. Ημίδραχμον  Περραιβών 

 ΠEΡΡAIBΩN 300- 200 π.Χ Δίας και Ήρα καθήμενη φορώντας χιτώνα κρατά σκίπτρο

Περραιβών ημίδραχμο , περίπου του 450-400 π.Χ. Θεσσαλός νεολαίος  γυμνός, εμφανίζεται προσπαθώντας να συγκρατήσει τον ταύρο

Περραιβών οβολός 475-460 π.Χ. 

Στρατιωτική και πολιτική οργάνωση [6]

Όπως όλες οι πόλεις της Περραιβίας έτσι και της Περραιβικής Τριπόλεως παρουσίαζαν μεγάλη ανάπτυξη. Συμμετείχαν στο Κοινό των Περραιβών, που η έδρα του ήταν στη Φάλαννα. Εκεί κάθε πόλη εγκατέστησε εκπροσώπους. Ορισμένες από τις Περραιβικές πόλεις έστελναν δικαστικούς αντιπροσώπους στην έδρα του Κοινού των Περραιβών, είτε αμειβόμενοι από την πολιτεία είτε ασκούσαν δωρεάν την αποστολή τους.

Κάθε Περραιβική πόλη είχε τους Ταγούς της, τον Ιερέα του προστάτη θεού, τους Ταμίες και τους Γραμματείς και διακρίνονταν για την ιδιαίτερη λατρεία κάποιου Θεού.
Ο Αρβανιτόπουλος αναφέρει ότι σπουδαιότατη ετήσια αρχή, όχι όμως επώνυμος ούτε σύνεδρος των ταγών, ήταν οι εξεταστές -δηλ. ένα είδος ελεγκτών των πολιτών, οι οποίοι μετείχαν της εκκλησίας με κύρια αποστολή να εξετάζουν αν είχαν την επιτιμίαν αυτοί που μετείχαν της εκκλησίας και ήλεγχαν παράλληλα τη διαχείριση των ετήσιων δαπανών ως υπεύθυνοι και ως λογιστές.

Όπως προκύπτει από διάφορα ψηφίσματα που βρέθηκαν στον Περραιβικό χώρο, ο ιερέας του Πολιούχου θεού ήταν Προστατών της εκκλησίας του Δήμου με ετήσια θητεία και λογίζεται επώνυμος του έτους μετά των Ταγών, Ταμίων και Γραμματέα.

Η ημέρα κατά την οποία συγκεντρώνονταν οι πολίτες για την εκλογή των ετήσιων αρχόντων λεγόταν «Αρχοστάσια» και κατ’ επέκταση και ο τόπος που χρησιμοποιείται για το σκοπό αυτό. Στην «αγορά» τοποθετούνταν τα διάφορα ψηφίσματα και νομοθετήματα που γράφονταν σε μαρμάρινες πλάκες ή κίονες λίθινους. Τοποθετούνταν σε εμφανές μέρος για να διαβάζονται από όλους τους πολίτες.
Τότε οι απερχόμενες αρχές έκαναν προτάσεις για προξενίες οι οποίες συζητιόνταν κατά την παλλαϊκή αυτή συγκέντρωση και ψηφίζονταν ή όχι από το λαό. Κατά την ημέρα των αρχοστασίων όπως αναφέρει ο Αρβανιτόπουλος: «προστατούσε ο πρόεδρος της εκκλησίας, που αντιστοιχούσε με τον εν Αθήναις επιστάτη των πρυτάνεων ή με τω επιψηφίζοντι των προέδρων.
Πολλάκις ο προστατών της εκκλησίας ήτο και πρόεδρος των ταγών όπως συνέβαινε στις περισσότερες θεσσαλικές πόλεις. Ούτος δε εκαλείτο πρωτοστάτης ή πρωτόστατος ταγός».

Από τις επιγραφές ψηφισμάτων προκύπτουν τα κατωτέρω ονόματα των Περραιβικών μηνών. (Η σειρά που αναγράφονται δεν αντιστοιχεί με σειρά στο έτος).

ΑΡΤΕΜΙΣΙΟΣ (Τοπικός μήνας Χυρετιών)
ΕΡΜΑΙΟΣ
ΛΕΣΧΑΝΟΡΙΟΣ
ΑΓΑΓΥΛΙΟΣ
ΠΑΝΗΜΟΣ
ΦΥΛΛΙΚΟΣ
ΘΥΟΣ
ΘΕΜΙΣΤΙΟΣ
ΟΜΟΛΩΟΣ
ΑΦΡΙΟΣ
ΙΤΩΝΙΟΣ
ΑΠΟΛΛΩΝΙΟΣ (Εμβόλιμος)
ΙΠΠΟΔΡΟΜΙΟΣ
ΔΙΘΥΡΑΜΜΒΙΟΣ (ΓΟΝΝΩΝ)

Όπως προκύπτει από πλήθος των απελευθερωτικών επιγραφών, σε όλες τις Περραιβικές πόλεις έλαβαν μέρος αθρόες απελευθερώσεις δούλων, δια της καταβολής του ποσού των ΚΒ δηναρίων που προέβλεπε ο νόμος, στο Ταμείο της Πόλεως. Από επιγραφές επίσης προκύπτει πλήθος ονομάτων στρατηγών, ταγών, ιερέων και απλών πολιτών.

Η ονομασία σε μια περιοχή του Πυθίου που σήμερα λέγεται «Τριπόλιανη» ή «Τοπόλιανη», στη θέση που βρίσκεται σήμερα η εκκλησία της Παναγίας Ζωοδόχου Πηγής, οφείλει πιθανόν το όνομά της στην Περραιβική Τρίπολη.   Μέχρι το 1973, εκεί λάμβαναν χώρα διάφορα αγωνίσματα, κατάλοιπα ίσως των Ολυμπιακών Αγώνων ή των Πυθίων.

Χαρακτηριστικά είναι τα αναγραφόμενα του Αρχαιολόγου Αρβανιτόπουλου: «Οι κάτοικοι των πόλεων αυτών εν τη ξένη εκάλουν εαυτούς δια του στόματος της ιδίας των πόλεως και της ομοσπονδίας, Τριπολίτας, ενίοτε δε και Τριπολίτας απλώς και ότι ήτο πολιτικώς ενωμένη μετά των λοιπών πόλεων τη Περραιβίας διατηρούσα αυτή (Τρίπολις) ίδιον στρατηγόν ή και εκάστη πόλις ιδίους άρχοντας ταγούς ή στρατηγούς».

Η Περραιβική Τρίπολις ήταν το βασικότερο και το στρατηγικότερο σημείο του Περραιβικού χώρου. Από το χώρο της διέρχονται τα μεγάλα περάσματα από τη Μακεδονία προς τη Θεσσαλία που είναι:

α) τα Βολούστανα ή Στενά Σαρανταπόρου ή Κελίτ Δερβέν,
β) το στενό του Αγίου Δημητρίου,
γ) το στενό της Πέτρας Ολύμπου και
δ) το Στενό Λεπτοκαρυάς- Λείβηθρα- Καρυά.

Οι τρεις αυτές πόλεις που βρίσκονταν απέναντι από τα στενά περάσματα προς τη Θεσσαλία, στάθηκαν οι κυριότεροι φύλακες του τόπου. Προπύργια της Θεσσαλίας που πάνω τους προσέκρουαν οι εισβολείς από το Βορρά.

Το 316 π.Χ. (κατά των εμφυλίων πολέμων των διαδόχων του Μ. Αλεξάνδρου) όπως σχετικά αναφέρει ο Διόδωρος (ΙΘ, 52), οι δύο στρατοί του ΚΑΣΣΑΝΔΡΟΥ και του ΠΟΛΥΕΣΠΕΡΧΟΝΤΟΣ συναντιόνται στην Άζωρο της ΠΕΡΡΑΙΒΙΚΗΣ ΤΡΙΠΟΛΗΣ και ο ΠΟΛΥΕΣΠΕΡΧΩΝ πολιορκείται με τους άνδρες του εντός των τειχών της Πόλεως, η οποία λόγω της φοβερής οχύρωσης καθίσταται απόρθητη και η πολιορκία κράτησε περίπου ένα μήνα.

Από τα αναφερόμενα του ιστορικού Τ. Λίβιου γεγονότα του 200 π.Χ., οι Αιτωλοί εισέβαλλαν στη Θεσσαλία όπου διήρπασαν τις Χυρετίες (Δομένικο) και την Μάλλοια και τις κυρίευσαν. Ο δε ΜΕΝΙΠΠΟΣ οδηγώντας τους Αιτωλούς εισήλθε στην ΠΕΡΡΑΙΒΙΚΗ ΤΡΙΠΟΛΗ και «λεηλάτησαν το πεδίον της Τριπόλεως, αφανίσαντες του πληθυσμού αυτού». «Mernippus in Perrhaebian Profectus Malloeam et Cheretias vi cepit et depopolatus est agrum Tripolitanum» (Τ. Λίβιος 36, 10)

Όταν οι Ρωμαίοι έγιναν «Κύριοι» της Θεσσαλίας μετά τη μάχη της Πύδνας (168 π.Χ.) πήραν ομήρους στη Λάρισα από τη Δολίχη, το Πύθιο και την Άζωρο σαν εγγύηση ότι δε θα επαναστατήσουν κατά της ρωμαϊκής εξουσίας.

Η Περραιβική Τρίπολις στη μυθολογία [7]

Στην Αργοναυτική Εκστρατεία συμμετείχαν δύο χαρακτηριστικά στελέχη από την Περραιβία. Ο Μάντις Μόψος -ο γιος του Αμπύκου και της Αρηγονίδος και ο πηδαλιούχος Άζωρος. Πιθανότατα η Άζωρος της Περραιβικής Τριπόλεως να οφείλει το όνομα της στον πηδαλιούχο της Αργούς.

Στον Τρωικό Πόλεμο η Περραιβία ανταποκρίθηκε στο κάλεσμα του Αγαμέμνονα και συμμετείχε με αξιόλογο στρατό που συμποσούνται σε 62 περίπου πλοία, ενώ του Αγαμέμνονος σε 100. Και όπως αναφέρει ο Όμηρος τα παλικάρια  της Περραιβίας δεόντως τίμησαν την εκστρατεία.

Ωστόσο, στο Πύθιο βρέθηκε μία μαρμάρινη βάση αφιερώματος που γράφει τα ονόματα των παλικαριών που πήραν μέρος στην εκστρατεία κατά του Ιλίου (Τροίας) και τους εύχονταν Καλή Νίκη. Την πλάκα αυτή φωτογράφισε και δημοσίευσε σχετικά ο κ. Καλέσης στην υπ’ αυτόν εκδιδόμενη τότε (1968) εφημερίδα «Φωνή της Ελασσόνας. Σε αυτή την πλάκα βλέπει κανείς καθαρά κεφαλαία γράμματα. Δεν γνωρίζουμε όμως τι απέγινε αυτή η πλάκα, καθώς επίσης την προέλευση και τη χρονολογία της.

ΣΤΗΝ ΠΕΡΡΑΙΒΙΚΗ ΤΡΙΠΟΛΗ [8].

Χώρα τρισένδοξη, γεννήτρα των Θεών

προπύργιο που κράτησες επιδρομές λαών.

Ανδρείους σου απέστειλες με την Αργώ στην ΑΙΑ

και παλληκάρια άτρομα με πλοία εις την Τροία…

Τις κορυφές του Ολύμπου, την στέγη της Ελλάδος

καθέδραν εθεώρησες θεών την δωδεκάδα.

Τον Δία πρωτολάτρεψες στη θαλερή Δωδώνη

φορόντας στο κεφάλι του ολόχρυσο στεφάνι

στεφάνι που το γέννησαν βελανιδιάς οι κλώνοι…

Τα φοβερά περάσματα, της Πέτρας τ’ Αϊδημήτρη

και αυτά τα άγρια τραχειά στενά των Βολουστάνων

λαοί φυλές αμέτρητες διαβήκαν στους αιώνες

προτάσσοντας απέναντι την Άζωρο την θεία

Δολίχην και το Πύθιον του Φοίβου το καμάρι

αιώνια προπύργια που σήκωσαν τα βάρη

των εισβολέων του βορρά στ’ ακόρεστα τα στίφη

που αίμα, φλόγες και σφαγές στο διάβα τους τα πλήθη

σκορπούσαν με το πέρασμα τη συμφορά τη φρίκη.

Σύ Τριπολίτις ένδοξης στα χρόνια της σκλαβιάς

στην αγκαλιά του Όλυμπου και της τραχειάς Δωδώνης

την σπίθα την φεγγόβολη κρατείς της λευτεριάς…

Πυρσόν θα κάνεις φωτεινόν που τις ψυχές θαμπώνει

και θα τρομάξει η Τουρκιά στα χρόνια της δουλείας

καθώς θα γίνει αστραπή στα χέρια αυτής της θείας

της ξακουστής και ένδοξης ανδρείας Κλεφτουριάς.

Υποσημειώσεις
1. ΙΕ΄ ΕΠΚΑ. Με την αναγκαία τροποποίηση σχετικά με την αρχαία Δολίχη, για την οποία η έρευνα πλέον έχει στραφεί στον αρχαιολογικό χώρο του Καστριού Δολίχης, όπως αυτή παρουσιάστηκε στο 5ο Φεστιβάλ «Περραιβική Τρίπολις»μ που διεξήχθη στη Δολίχη τον Ιούλιο 2012.
2. Τσιάκα, (2012).
3. Λιόλιος, (2010).
4. Ό.π.
5. Μπούμπας (2000).
6. Ό.π.
7. Ό.π.
8. Μπούμπας (1996).

Βιβλιογραφία
Λιόλιος, Θ. 2010. Περραιβία. Κατερίνη: Όλυμπος.
Μπούμπας, Σπ. 1996. Στη Δόξα της Περραιβίας. Αθήνα: Ειδική Εκδοτική Α.Ε.Ε.Β.Ε.
Μπούμπας, Σπ. 2000. Το Περραιβικόν Γένος και ο Όλυμπος. Αθήνα: Ειδική Εκδοτική Α.Ε.Ε.Β.Ε.

Ηλεκτρονικές Πηγές
ΙΕ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων. Αναδημοσίευση από το Υπουργείο Πολιτισμού. http://odysseus.culture.gr/h/3/gh351.jsp?obj_id=6766
Τσιάκα, Ασ. 2012. Ευρήματα και ανασκαφές από την Δολίχη και την ευρύτερη περιοχή. Πολιτιστικός Σύλλογος Δολίχης.  https://dolihi.gr/politistika/festival-perraiviki-tripolis

 Ήταν αρχαίο Πελασγικό φύλο

Οι Περραιβοί ήταν αρχαίο πελασγικό φύλο που διέμενε στην αρχαία Θεσσαλία, πριν την κάθοδο άλλων φυλών που κατίσχυσαν αυτούς υπό το όνομα Λάπιθες (αιολικό φύλο), και στη συνέχεια από τους εκ Μακεδονίας Δωριείς και ζούσαν στη λεγόμενη Περραιβία. Πήραν μέρος στον πόλεμο της Τροίας και στην Μάχη των Θερμοπυλών. Πρωτεύουσά τους ήταν η Φάλαννα, και η πιο σημαντική πόλη ήταν η Ελασσόνα. Οι Περραιβοί, αν και ζούσαν υπό την εξουσία των Θεσσαλών, συμμετείχαν στο Αμφικτυονικό Συνέδριο με δύο ψήφους. Ο Φίλιππος πήρε από τους Περραιβούς την εξουσία της Θεσσαλίας και έθεσε το βασίλειό τους υπό τον έλεγχο των Μακεδόνων, όπου παρέμεινε ως την κατάκτηση από τους Ρωμαίους το 196.-Ο Ηρόδοτος τους μνημονεύει ως μέρος του στρατού του Ξέρξη.[3]

Δραχμή της Φάλαννας, πρωτεύουσας των Περραιβών. 4ος αι. π.Χ.

Οι Περραιβοί είχαν κόψει νόμισμα, και μερικά αρχαία κέρματα έχουν διασωθεί.
Η αργυρή Αιγινίτηκη δραχμή της Φάλαννας του 4ου αι. π.Χ. απεικονίζει το δεξί προφίλ της προτομής ενός εφήβου χωρίς γένια και με κοντά μαλλιά. Η πίσω όψη φέρει την επιγραφή ...[   ΦΑΛΑ ΝΝ ΑΙΩΝ ]...γύρω από την εικόνα ενός αλόγου που βηματίζει φορώντας χαλινάρι. Στο έδαφος φυτρώνει βελανιδιά. Φέρει επίσης τον αριθμό 72. Το κέρμα έχει διάμετρο 20 χιλ. και ζυγίζει 5,09 γραμ..
Άλλα νομίσματά τους απεικόνιζαν στην μπροστινή όψη έναν έφηβο που δαμάζει έναν ταύρο, και στην πίσω όψη ένα άλογο.

Χάρτης περιοχής Ελάσσονος και Περραιβικής Τρίπολης

ΑΝΑΦΟΡΑ ΗΡΟΔΟΤΟΥ [3]
[7.185.1] τὸ δὲ δὴ ἐκ τῆς Εὐρώπης ἀγόμενον στράτευμα ἔτι προσλογιστέα τούτῳ παντὶ τῷ ἐξηριθμημένῳ· δόκησιν δὲ δεῖ λέγειν. νέας μέν νυν οἱ ἀπὸ Θρηίκης Ἕλληνες καὶ ἐκ τῶν νήσων τῶν ἐπικειμένων τῇ Θρηίκῃ παρείχοντο εἴκοσι καὶ ἑκατόν. ἐκ μέν νυν τουτέων τῶν νεῶν ἄνδρες τετρακισχίλιοι καὶ δισμύριοι γίνονται. [7.185.2] πεζοῦ δὲ τὸν Θρήικες παρείχοντο καὶ Παίονες καὶ Ἐορδοὶ καὶ Βοττιαῖοι καὶ τὸ Χαλκιδικὸν γένος καὶ Βρύγοι καὶ Πίερες καὶ Μακεδόνες καὶ Περραιβοὶ καὶ Ἐνιῆνες καὶ Δόλοπες καὶ Μάγνητες καὶ Ἀχαιοὶ καὶ ὅσοι τῆς Θρηίκης τὴν παραλίην νέμονται, τούτων τῶν ἐθνέων τριήκοντα μυριάδας δοκέω γενέσθαι. [7.185.3] αὗται ὦν αἱ μυριάδες ἐκείνῃσι προστεθεῖσαι τῇσι ἐκ τῆς Ἀσίης γίνονται αἱ πᾶσαι ἀνδρῶν αἱ μάχιμοι μυριάδες διηκόσιαι καὶ ἑξήκοντα καὶ τέσσερες, ἔπεισι δὲ ταύτῃσι ἑκατοντάδες ἑκκαίδεκα καὶ δεκάς.

ΑΠΟΔΟΣΗ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ

[7.185.1] Ακόμη όμως πρέπει να προσθέσουμε στο σύνολο που έχουμε απαριθμήσει και το στράτευμα που πήραν μαζί τους από την Ευρώπη· στηρίζομαι όμως σε υποθέσεις: λοιπόν, οι Έλληνες των περιοχών της Θράκης και των νησιών που βρίσκονται μπροστά στη Θράκη έδιναν εκατόν είκοσι καράβια· οι άντρες που μετέφεραν αυτά τα καράβια φτάνουν τις είκοσι τέσσερες χιλιάδες. [7.185.2] Το πεζικό πάλι που έδιναν οι Θράκες και οι Παίονες και οι Εορδοί κι οι Βοττιαίοι κι οι λαοί της Χαλκιδικής και οι Βρύγοι κι οι Πίερες και οι Μακεδόνες κι οι Περραιβοί κι οι Ενιάνες κι οι Δόλοπες κι οι Μάγνητες κι οι Αχαιοί κι όσοι κατοικούν στα παράλια της Θράκης — υπολογίζω πως ο στρατός αυτών των φυλών έφτανε τις τριακόσιες χιλιάδες. [7.185.3] Αν λοιπόν στις χιλιάδες του στρατού που προέρχονταν από την Ασία προσθέσουμε τις χιλιάδες αυτές, έχουμε γενικό σύνολο μαχίμων αντρών δυο εκατομμύρια εξακόσιες σαράντα μία χιλιάδες εξακόσιους και μια δεκάδα.



Πήγες
Αθανάσιος Τζιαφάλιας, Το Έργο της ΙΕ’ ΕΠΚΑ.1η Επιστημονική Συνάντηση, Το Έργο των Εφορειών Αρχαιοτήτων και Νεώτερων Μνημείων του ΥΠ.ΠΟ. στη ::Θεσσαλία και την Ευρύτερη Περιοχή της (1990-1998), Βόλος, 2000
Βασίλης Ζαρζώνης, Ορεινή Περραιβία Άζωρος, Έλλα, Λάρισα, 1995
Θωμάς Λιόλιος, Περραιβία (Δολίχη – Άζωρος – Πύθιο – Δωδώνη), Όλυμπος, Κατερίνη, 2010
Ιερά Μητρόπολις Ελασσώνος, Οι Ενορίες, οι Ιερές Μονές και τα Κειμήλιά τους, Ιεράς Μητροπόλεως Ελασσώνος, Περιφερειακό Ταμείο Ανάπτυξης Θεσσαλίας, ::Ελασσόνα, 2007
Λ. Δεριζιώτης, Σ. Κουγιουμτζόγλου, Ανακαλύπτοντας την άγνωστη χριστιανική Περραιβική Τρίπολη στο Τιμητικός τόμος στη μνήμη του Π. Λαζαρίδη, Αθήνα ::(υπό δημοσίευση)
Λ. Δεριζιώτης, Χρονικά, ΑΔ 52 ,1997
Νίκος Νικονάνος, Βυζαντινοί Ναοί της Θεσσαλίας από το 10ο αιώνα ως την Κατάκτηση της περιοχής από τους Τούρκους το 1393, Συμβολή στη Βυζαντινή ::Αρχιτεκτονική, Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων, Αθήνα, 1997
Σπυρίδων Μπούμπας, Περραιβική Τρίπολις (Άζωρος – Κύφος – Δωδώνη – Δολίχη – Πύθιον), Περραιβός, Δήμος Σαρανταπόρου, Αθήνα, 1995
Σπυρίδων Μπούμπας, Το Περραιβικόν Γένος και ο Όλυμπος, Πολιτιστικός Οργανισμός Δήμου Σαρανταπόρου, Αθήνα, 2000
Γιάννης Αδάμου, Το Πύθιον (Σέλλος) στο Πέρασμα των Αιώνων, Κοινότητα Πυθίου, Πύθιο, 1997
Νίκος Νικονάνος, Τα Ασκηταριά του Πυθίου της Ελασσόνας (14ος αιώνας), Θεσσαλικό Ημερολόγιο, Τόμος 2ος, Λάρισα, 1981

ΚΥΡΙΑ ΠΗΓΗ : https://perevia.gr

• http://odysseus.culture.gr - © ΥΠΟΠΑΙΘ - ΕΦΑ Λάρισας
• https://www.elassona.com.gr/

©ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΜΩΝ