Αντιγόνη του Σοφοκλέους – μάθημα αντίστασης στην αυθαιρεσία της εξουσίας

Το Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής είχε τη φαεινή ιδέα να προτείνει την κατάργηση από το ωρολόγιο πρόγραμμα γενικής παιδείας της Β' Λυκείου του κειμένου της Αντιγόνης του Σοφοκλή, που μέχρι σήμερα διδάσκεται από το πρωτότυπο επί δίωρο σε όλες τις γενεές επί γενεών των μαθητών που φοιτούν στην αντίστοιχη τάξη εδώ και όσο θυμόμαστε. Θεώρησε περιττή και ανούσια τη μεταλαμπάδευση στα παιδιά υπέρτατων νοημάτων που το έργο αυτό επαγγέλλεται εδώ και δυόμισι χιλιάδες χρόνια.
Ευτυχώς, οι φιλόλογοι, που συνεχώς κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου στα θέματα Αρχαίων Ελληνικών και Ιστορίας, αντέδρασαν δυναμικά και ανάγκασαν το υπουργείο Παιδείας να ανακρούσει πρύμναν. Αλλιώς θα αποχαιρετούσαμε και την Αντιγόνη, ένα έργο-πρότυπο που ενέπνευσε και εμπνέει την πολιτισμένη ανθρωπότητα, όπως τονίζει σε ανακοίνωσή της η Πανελλήνια Ένωση Φιλολόγων. Ο εξοβελισμός της Αντιγόνης θα συμπλήρωνε το ήδη υπάρχον έλλειμμα παιδείας και θα μας άφηνε χωρίς άλλη μια μαθητεία στην αντίσταση απέναντι στις αυθαιρεσίες της εκάστοτε εξουσίας και χωρίς ανάδειξη της αγάπης ως υπέρτατης αξίας. Ιδέες που στην εποχή μας αναζητώνται με τον φανό.

Η υπόθεση

Η Αντιγόνη αποδίδει νεκρικές τιμές στη σορό του Πολυνείκη.
Γουίλιαμ Χένρι Ράινχερτ, 1870, μάρμαρο.
Μητροπολιτικό Μουσείο Νέας Υόρκης.

Η Αντιγόνη είναι θυγατέρα του Οιδίποδα, του πρώην βασιλιά της πόλεως των Θηβών. Μετά τον θάνατο των δύο γιων του, του Ετεοκλή και του Πολυνείκη, που σκοτώθηκαν μεταξύ τους σε μονομαχία έξω από τα τείχη της πόλης, ο νέος βασιλιάς (και θείος της Αντιγόνης) Κρέων έχει δώσει διαταγή να θανατωθεί όποιος παραβιάσει την εντολή του να παραμείνει άταφο το σώμα του Πολυνείκη, που είναι αδελφός της Αντιγόνης. Ο λόγος είναι ότι ο Πολυνείκης προκάλεσε την εκστρατεία των Επτά εναντίον της Θήβας, της πατρίδας του, και σκοτώθηκε ως προδότης της χώρας του. Και φυσικό επόμενο ήταν ο Κρέων να έχει απαγορεύσει την ταφή του. Η Αντιγόνη, υπακούοντας στην αγάπη, στην αφοσίωση και στην ανθρωπιά, αλλά και στον άγραφο νόμο που έχει θεϊκή προέλευση, παραβαίνει την εντολή του Κρέοντος και θάβει το σώμα του αδερφού της. Τώρα είναι έτοιμη να αντιμετωπίσει τη θανατική ποινή. Ο Κρέων, πιστεύοντας ότι ο νόμος του κράτους υπερέχει των οικογενειακών δεσμών, δεν δέχεται να μετατρέψει τη θανατική καταδίκη της Αντιγόνης. Όταν τελικά πείθεται από τον μάντη Τειρεσία να ενδώσει και να την απελευθερώσει, η Αντιγόνη έχει κρεμαστεί στον υπόγειο θάλαμο, στη φυλακή της. Ο Αίμων, γιος του Κρέοντος, αυτοκτονεί από τον έρωτα και την οδύνη του για τη νεκρή Αντιγόνη, ενώ η σύζυγος του Κρέοντος Ευρυδίκη αυτοκτονεί και αυτή από τη θλίψη της, με μια κατάρα εναντίον του άνδρα της. Στο τέλος του έργου ο Κρέων απομένει μόνος του και συντετριμμένος. Η στενόμυαλη και αδικαιολόγητη προσήλωσή του στα δημόσια καθήκοντά του θα προκαλέσει τους θεούς, εφόσον αρνείται το πατροπαράδοτο καθήκον των ανθρώπων προς τους νεκρούς.

Θεωρείται πιθανό η Αντιγόνη να είναι το δεύτερο αρχαιότερο έργο του Σοφοκλή (γραμμένο περίπου το 442 π.Χ.) που σώζεται, μετά τις Τραχίνιες. Ο Σοφοκλής αντλεί τα θέματά του αποκλειστικά από τους ηρωικούς μύθους του παρελθόντος.

Νικηφόρος Λύτρας (1832-1904), Αντιγόνη και Πολυνείκης ή Η Αντιγόνη εμπρός στον νεκρό Πολυνείκη (1865). Αθήνα, Εθνική Πινακοθήκη.

Ο μύθος της Αντιγόνης προέρχεται πιθανότατα από τοπικές θηβαϊκές παραδόσεις. Η σχέση της με το έπος Θηβαΐς αμφισβητείται, εφόσον βασικά στοιχεία του μύθου –όπως η ταφή του Πολυνείκη– παρουσιάζονται διαφορετικά. Ούτε στον Όμηρο ούτε στους λυρικούς βρίσκουμε κάτι σχετικά με τον μύθο της, με αποτέλεσμα ορισμένοι μελετητές να οδηγηθούν στην ακραία εκδοχή ότι υπήρξε επινόηση του Σοφοκλή. Το μοτίβο της δίκης και της ύβρεως εντοπίζονται στις περισσότερες τραγωδίες του μεγάλου μας ποιητή με διαφορετικές σημασίες, αναλόγως των συμφραζομένων ή του προσώπου που επικαλείται. Στην Αντιγόνη η δίκη δηλώνει για την ηρωίδα τα «ἄγραπτα κἀσφαλῆ θεῶν νόμιμα» (454-455), ενώ για τον Κρέοντα δηλώνει τους νόμους της πόλης που ο ίδιος, ως έχων την εξουσία, θεσπίζει. Από τη σκοπιά του Κρέοντος, η πράξη της Αντιγόνης να θάψει τον αδελφό της Πολυνείκη συνιστά ύβριν, διότι η Αντιγόνη υπερβαίνει τους νόμους (480-483). Η σύγκρουση των δύο αυτών απόψεων γεννάει το δράμα. Ο σεβασμός του Κρέοντος προς τους νόμους έρχεται αντιμέτωπος με τις τιμές που η Αντιγόνη αποδίδει στους θεούς. Η ύβρις του Κρέοντος διατυπώνεται από τον μάντη Τειρεσία ως υπέρβαση των θείων νόμων, η οποία επιφέρει τιμωρία (1063-1076).

Το έργο αυτό του Σοφοκλή είναι ένα δράμα με δύο ήρωες, μία τραγωδία του Κρέοντος και μία της Αντιγόνης. Σε κανένα άλλο από τα έργα που σώζονται δεν αφήνει ο δραματουργός να προβληθούν τόσο καθαρά οι πιο μεστές σκέψεις του και, παρ’ όλα αυτά, είναι από τα πιο παρεξηγημένα έργα του, όπως υποστηρίζει ο Άλμπιν Λέσκι. Αφορμή, συνεχίζει ο εκ των κορυφαίων ελληνιστών φιλόλογος, ήταν η αυθεντία του Χέγκελ, ο οποίος στην Αισθητική του (ΙΙ 2, 1) συνέδεσε τον υψηλό έπαινο του έργου με την ερμηνεία ότι στον Κρέοντα και στην Αντιγόνη βρίσκονται αντιμέτωπες η πολιτεία και η οικογένεια. Δύο περιοχές με ίδια δικαιώματα, με συνέπεια οι εκπρόσωποί τους να καταστραφούν αναγκαστικά μέσα από αυτή τη σύγκρουση.
Ο Χέγκελ είναι αυτός που θα χαράξει μια πολύ σημαντική δυνατότητα της τραγικότητας, η οποία αναπτύχθηκε θαυμάσια στη θεωρία του Σοπενάουερ και στην ποίηση του Φρίντριχ Χέμπελ. Ακολουθώντας τον Χέγκελ, λοιπόν, πολλοί προσπάθησαν για αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα να καταλογίσουν στην Αντιγόνη κάτι σαν τραγική ενοχή. Εξάλλου, η θεωρία για τις αντίδρομες και τις ισότιμες αξίες οδηγεί μαθηματικά σε παρερμηνεία.

Μαρία Σπάρταλη Στίλμαν (1844-1927), Αντιγόνη Ιδιωτική Πινακοθήκη Simon Carter στο Woodbridge του Σάφολκ (Βρετανία)

Είναι γνωστό ότι ο Πολυνείκης υπήρξε προδότης της πατρίδας του. Θα μπορούσαν όμως να τον αφήσουν να ταφεί κάπου πιο έξω από τα σύνορα της πόλης των Θηβών. Ωστόσο ο Κρέων, που ύστερα από τη διπλή αδελφοκτονία πήρε την εξουσία στη Θήβα, θα ξεπεράσει κάθε μέτρο. Τοποθετεί φρουρούς κοντά στον νεκρό, οι οποίοι θα φροντίσουν να τον ξεσκίσουν τα σκυλιά και τα όρνεα. Αυτός ο Κρέων δεν είναι η φωνή της πολιτείας που γνωρίζει τα δικαιώματα και τους περιορισμούς της. Είναι αυτός όμως που θα τον ωθήσει η υπερβολή, αυτή που περνάει μόνο μέσα από τον εαυτό της. Μια ύβρις, που είναι δύο φορές επικίνδυνη και απαράδεκτη, επειδή εμφανίζεται με το κύρος και τη δύναμη της εξουσίας. Η Αντιγόνη, υποστηρίζει ο Λέσκι, δεν είναι ένα δράμα θέσεων, ενώ ουσιαστικά εγείρει ένα μεγάλο δίλημμα: μπορεί η πολιτεία να θεωρεί ότι είναι η έσχατη και η υπέρτατη αξία, ή πρέπει και αυτή να σέβεται νόμους που δεν τους έχει θεσπίσει εκείνη και που αιωνίως δεν θα περιέλθουν στη δικαιοδοσία της;
Το έργο στην εξέλιξή του δραματοποιεί την αντίσταση απέναντι στον Κρέοντα, την οποία εδώ αναλαμβάνει η Αντιγόνη. Η ηρωίδα θα προσπαθήσει να σκεπάσει τον νεκρό αδελφό της με ένα στρώμα σκόνης χωρίς να τη δουν και αφού οι φρουροί θα καθαρίσουν το πτώμα, που έχει αρχίσει να λιώνει, εκείνη θα συλληφθεί όταν θα προσπαθήσει να πραγματοποιήσει μια συμβολική ταφή. Ο γιος του Κρέοντος, ο Αίμων, με μια κραυγή απελπισίας τον ενημερώνει ότι όλη η πόλη καταδικάζει την απόφασή του. Αλλά εκείνος επιμένει σε αυτό που θεωρεί το δίκαιο της πολιτείας. Ο Κρέων δεν είναι ένας κακοποιός που εν γνώσει του θέλει το άδικο, είναι ο αμετακίνητα αιχμάλωτος της πίστης προς τη δύναμη της πολιτείας και της δικής του, οι οποίες ταυτίζονται. Φυσικά και οι θεοί αποδοκιμάζουν τον Κρέοντα, διά του μάντη Τειρεσία, ο βασιλιάς όμως βρίσκεται σε παράκρουση και σε μια έξαρση της αλαζονείας του.

Φρέντρικ Λορντ Λέιτον, Αντιγόνη (1882).
Ιδιωτική Συλλογή.

Ο Σοφοκλής μαζί με τον Περικλή θεωρούνται εκπρόσωποι μιας ουσιαστικά ενιαίας κλασικής ακμής. Μολαταύτα, βρίσκονται ο ένας απέναντι στον άλλον, βλέποντας ένα είδωλο του κόσμου με θεϊκούς και ανθρώπινους νόμους σε διαμάχη, που, αργότερα, θα εξελιχθούν σε γιγαντομαχία για το «είναι» και τον «άνθρωπο». Ο μέγας δραματουργός βίωσε την ορμητική εξέλιξη της εποχής του με βαθιά ανησυχία. Αυτή η εξέλιξη έδινε στη μεν πολιτική ζωή την εικόνα για τη δημιουργία ενός κράτους υπό την αθηναϊκή ηγεσία, στη δε πνευματική τις ιδέες της σοφιστικής, που ανέτρεπαν την παράδοση. Ακριβώς αυτή την εποχή γεννήθηκε η Αντιγόνη, και ο ποιητής, στο πρώτο στάσιμο της τραγωδίας, αμέσως μετά τη σκηνή με τον φύλακα, όπου περιγράφεται η μυστηριώδης ταφή του νεκρού Πολυνείκη, βάζει τον χορό να άδει το περιφημότερο αναμφίβολα σωζόμενο χορικό τραγωδίας. Αυτός ο ύμνος στο μεγαλείο του ανθρώπου αντηχεί στα χιλιάδες χρόνια που πέρασαν όπως τίποτε άλλο στις ημέρες μας. Με αφορμή το συγκεκριμένο γεγονός ο χορός, γενικεύοντας, μιλάει για το δέος (τρόμο και θαυμασμό) που προκαλεί με τα επιτεύγματά του ο άνθρωπος, το δεινόν κατ᾽ εξοχήν, που θέλει να υποτάξει στη θέλησή του όλα τα πεδία της φύσης και επάνω σε αυτόν τον δρόμο να προσπαθήσει να επιτύχει τα πιο τολμηρά πράγματα. Ένα, ωστόσο, είναι το αποφασιστικό: αν έχει γνώση του Απόλυτου που έβαλαν πάνω του οι θεοί ή αν, ως περιφρονητής της αιώνιας τάξης, ωθεί και τον εαυτό του και την κοινωνία στην εκμηδένιση. Ένα μικρό απόσπασμα από την εκπληκτική παρουσίαση της δύναμης του ανθρώπινου είδους:

Τέχνες μαστορικές σοφίστηκε
που δεν τις βάζει ο νους
κι όμως μια στο καλό, μια στο κακό κυλάει·
όποιος κρατεί τον ανθρώπινο νόμο
και του θεού το δίκιο, που όρκος το δένει φριχτός
πολίτης· αλήτης και φυγάς,
όποιος κλωσσάει τ᾽ άδικο, μακάρι και μ᾽ αποκοτιά,
ποτέ σε τράπεζα κοινή
ποτέ μου βούληση κοινή
με κείνον που τέτοια τολμάει
(στ. 365-374) Μετάφραση Κ.Χ. Μύρης

Η Αντιγόνη αποδίδει νεκρικές τιμές στον Πολυνείκη.
Lenepveu, Jules-Eugène, Μητροπολιτικό Μουσείο Νέας Υόρκης.

Ο Σοφοκλής έπλασε την Αντιγόνη του να μην έχει γεννηθεί για να μισεί μαζί με τους άλλους, αλλά για να αγαπά μαζί τους (523). Αυτή η πρώτη φράση της ευρωπαϊκής ανθρωπιάς και με την τεράστιας έκτασης αξία δυστυχώς αμφισβητήθηκε. Επίσης προκάλεσε έκπληξη η Αντιγόνη επειδή στον δρόμο προς τον θάνατο θρηνεί για τη χαμένη της ζωή και κλαίει. Και όμως, το δράμα διατηρεί την αξία του στη διάρκεια των αιώνων διότι η Αντιγόνη δεν είναι υπεράνθρωπη, αντιθέτως είναι ένας άνθρωπος σαν εμάς, με τους ίδιους πόθους και τις ίδιες ελπίδες, μόνο που έχει μεγαλύτερο θάρρος για να ακολουθήσει τον υπέρτατο νόμο του θεού, σε αντίθεση με τους κοινούς ανθρώπους. Αυτή η μεγάλη ψυχή, που είναι γεμάτη αγάπη, ανέγγιχτη από τον φόβο και την κολακεία, πρέπει να πορευθεί, όπως όλοι οι μεγάλοι ήρωες του ποιητή, μέσα στην απόλυτη μοναξιά. Στην αρχή θα ζητήσει τη βοήθεια της αδελφής της, της Ισμήνης, η οποία αντιπροσωπεύει τον άνθρωπο που είναι έτοιμος για συμβιβασμό και που κάμπτεται από τις δυσκολίες της ύψιστης ηθικής απαίτησης. Εις μάτην όμως – με το τέχνασμα του δραματουργού που επαναλαμβάνει στα έργα του. Ο Σοφοκλής, προκειμένου να δείξει την απόλυτη απομόνωση της Αντιγόνης, δεν αφήνει να βρεθεί με το μέρος της ούτε και τον χορό των γερόντων της Θήβας, ο οποίος στη συνέχεια, μετά τη σκηνή του Τειρεσία, θα καταδικάσει τον Κρέοντα.
Μια φορά μας παραξενεύει αυτή η Αντιγόνη,όπως και τον Γκαίτε: στο χωρίο, στον τελευταίο της λόγο (905). Εδώ θα δικαιολογήσει την πράξη της με το ότι αν ήταν παντρεμένη θα μπορούσε να παντρευτεί άλλον άνδρα ή να γεννήσει άλλο παιδί, δεν θα μπορούσε όμως να αποκτήσει άλλον αδελφό αφού οι γονείς της έχουν πεθάνει. Ο Λέσκι το εξηγεί λέγοντας ότι αποτελεί βασικό γνώρισμα της ελληνικής φύσης να βρίσκει ακόμη και για οποιαδήποτε συναισθήματα μια δικαιολογία στην περιοχή του λογικού. Ενώ ο Καστοριάδης ισχυρίζεται ότι εκτός από τους θείους νόμους η Αντιγόνη υπερασπίζεται και την πατρίδα της. Και ότι μια τέτοια υπεράσπιση για τους Έλληνες ταυτίζεται τόσο με τον ανθρώπινο όσο και με τον θείο νόμο.
Η τραγική επιλογή του σοφόκλειου ήρωα τον απομονώνει από τον κόσμο γύρω του. Η Αντιγόνη γνωρίζει ότι δεν ανήκει πλέον στα εγκόσμια και τονίζει συνεχώς ότι η θέση της είναι ανάμεσα στους νεκρούς. Γι’ αυτό και καμία ανθρώπινη εξουσία δεν τη λυγίζει. Έτσι, ολοφάνερα, δοκιμάζεται το νόημα της ελευθερίας και των επιλογών της. Η Αντιγόνη στον μεγάλο διάλογο που έχει με τον Κρέοντα αποκαλύπτει με παρρησία την αιτία που πολεμάει: αγωνίζεται για τη διατήρηση των αιώνιων και αναλλοίωτων νόμων των θεών, που καμία ανθρώπινη εντολή δεν μπορεί να τους ακυρώσει. Φαίνεται εδώ να ξεδιπλώνεται η ψυχή του ίδιου του ποιητή, που το αντιλαμβανόμαστε από το «ήθος» του χωρίου.
Το κράτος είμαι εγώ του Κρέοντος και του εκάστοτε Κρέοντος και των συν αυτοίς συναντάει το 442 π.Χ. τη σθεναρή αντίσταση μιας γυναίκας με μεγάλη ψυχική δύναμη και με σημαία της την αγάπη!
Μαρίνα Μαραγκού

Βιβλιογραφία
Άλμπιν Λέσκι, Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας, Αδελφοί Κυριακίδη, 2008.
www.greek-language.gr - Η Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα.
Σοφοκλής, ΠΛΜ., εκδόσεις ΠΑΠΥΡΟΣ.
Γράμματα Ι: Αρχαία ελληνική και βυζαντινή φιλολογία, τόμος Α΄, ΕΑΠ, 2008.

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΚΑΙ ΤΑ:

Σοφοκλής, «ισορροπία τρόμου» στην ποιητική σύλληψη του κόσμου

Για τον τάφο του μεγάλου τραγικού Σοφοκλή