Μία μαρτυρία για το ποντιακό αντάρτικο από την άλλη πλευρά

Αποσπάσματα συνέντευξης του Τοπάλ Οσμάν Αγά στον δημοσιογράφο Αχμέτ Εμίν Γιαλμάν

του Δημητρίου Αναγνωστόπουλου, διπλωματούχου φιλολόγου (MSc), αποφοίτου της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ.

Στο αρχηγείο της 2ης στρατιάς (ενν. του κεμαλικού στρατού της Εθνοσυνέλευσης της Άγκυρας με έδρα το Άκσεχιρ), ο Αχμέτ Εμίν Γιαλμάν γνώρισε τον (Τοπάλ) Οσμάν Αγά, τον διοικητή του μοναδικού σώματος ατάκτων που είχε απομείνει (δηλ.δεν είχε διαλυθεί από την κεμαλική κυβέρνηση ) και παρέμενε ενεργό από την πρώτη περίοδο του ανταρτοπόλεμου κατά των Ελλήνων στην Μικρά Ασία και εν προκειμένω στον Πόντο. Πλέον ο Οσμάν Αγάς υπηρετούσε στην προσωπική σωματοφυλακή του Μουσταφά Κεμάλ και αποτελούσε υψηλά ιστάμενο πρόσωπο του τακτικού τουρκικού στρατού[1].

Στο αυτοβιογραφικό του βιβλίο «Turkey in my time”, ο Γιαλμάν επισημαίνει ότι ο Οσμάν Αγάς και το ένοπλο σώμα του είχαν βοηθήσει πάρα πολύ στον ανταρτοπόλεμο κατά των Ποντίων, των «Ελλήνων της Μαύρης Θάλασσας», όπως τους περιγράφει. Στις τάξεις όμως του τακτικού στρατού, στον οποίο είχε πλέον ενταχθεί το σώμα του, «αποτελούσε πλέον εμπόδιο», σύμφωνα με τον δημοσιογράφο . Γι’ αυτό το λόγο ο Τοπάλ Οσμάν παρέμενε κοντά στο διοικητήριο, ώστε η παρουσία του να μην προκαλεί προβλήματα στο σύνολο του στρατεύματος[2].

Η διαταραγμένη ψυχοσύνθεση του Οσμάν και τα γενοκτονικά του ένστικτα επιβεβαιώνονται από τον ίδιο τον Γιαλμάν, ο οποίος κατά την περίοδο του ελληνοτουρκικού πολέμου εργαζόταν ως πολεμικός ανταποκριτής σε τουρκική εφημερίδα της Κων/πολης. Η πρώτη εντύπωση που αποκόμισε από «αυτόν τον βάρβαρο», όπως ο ίδιος τον χαρακτηρίζει, προήλθε από ένα περιστατικό που συνέβη με τον οχτάχρονο υιό του. Επειδή ο Γιαλμάν καθυστέρησε λίγο να εμφανίσει μια φωτογραφία του παιδιού που είχε βγάλει, ο μικρός τράβηξε όπλο και απειλώντας τον, του είπε: «Την φωτογραφία τώρα ή σε σκοτώνω»[3]. Ο πατέρας του, ο Τοπάλ Οσμάν, που ήταν παρών στη σκηνή κοιτούσε το παιδί του με ικανοποίηση και υπερηφάνεια. Το μοναδικό του σχόλιο ήταν ότι το μικρό αγόρι δε μπορούσε ακόμη να αντιληφθεί πως : «η ιερή υποχρέωση της φιλοξενίας προηγείται έναντι του θυμού». Το σχόλιο του συντάκτη θα περιορισθεί απλά στη σοφή λαϊκή ρήση που ταιριάζει απόλυτα στη συγκεκριμένη περίπτωση: «Το μήλο κάτω από την μηλιά θα πέσει», προσθέτοντας ότι η στόφα της μηλιάς φαίνεται από τα μήλα της»[4].

Το προαναφερθέν σχόλιο επιβεβαιώνεται από μια ιστορία «θερμής φιλοξενίας» την οποία .

ο ίδιος ο Οσμάν αφηγήθηκε στον Γιαλμάν. Η ιστορία του αφορούσε την περίοδο κατά την οποία δρούσε μαζί με τους τσέτες του στην ευρύτερη περιοχή του ανατολικού Πόντου με έδρα την Κερασούντα. Όταν το σώμα του παγίδεψε μια ομάδα Ποντίων ανταρτών σε ενέδρα και έπιασε αιχμαλώτους, οι Έλληνες απευθύνθηκαν σε έναν Βρετανό διπλωματικό αντιπρόσωπο για την απελευθέρωσή τους. Την ημέρα που ο Βρετανός απεσταλμένος έφτασε στην Κερασούντα για να εξετάσει την υπόθεση, ο Οσμάν επινόησε ένα μοχθηρό σχέδιο για να αποπροσανατολίσει τον διπλωμάτη και να συνεχίσει το εκτελεστικό του έργο[5]

Με την ιδιότητα του δημάρχου Κερασούντας, ο Τοπάλ Οσμάν υποδέχτηκε θερμά τον Βρετανό, προσκαλώντας τον σε μια δεξίωση που θα διεξαγόταν προς τιμήν του στο δημαρχείο της πόλης. Εκείνο το βράδυ, του αφηγούταν ο Τοπάλ Οσμάν, «ενόσω οι εορτασμοί τελούνταν στην μεγάλη αίθουσα (δεξιώσεων) , ένας από τους Έλληνες αρχηγούς της επανάστασης εκτελέστηκε με διαταγή μου στην διπλανή αίθουσα υποδοχής. Τον είχαμε συλλάβει και ανακρίνει την προηγούμενη νύχτα. Φρόντισα να ενημερώσω τους Έλληνες για την εκτέλεσή του, όντας σίγουρος ότι την επομένη θα απευθύνονταν στον Βρετανό, μαρτυρώντας στον ίδιο το περιστατικό της εκτέλεσης ενός δικού τους που έγινε στην αίθουσα υποδοχής του δημαρχείου[6].

Φυσικά δεν υπήρχε περίπτωση ο διπλωμάτης να λάβει σοβαρά υπόψη του την μαρτυρία τους, ακριβώς επειδή παρευρισκόταν στο χώρο και δεν είχε αντιληφθεί απολύτως τίποτα. Αντιθέτως θα την απέρριπτε, θεωρώντας την ψευδή και ανυπόστατη. Ξέρεις, συνέχισε ο Οσμάν: «η πίεση ενός δυνατού χεριού στο λαιμό είναι αρκετή για κάνει την δουλειά. Υπολόγιζα ότι ο Βρετανός θα περίμενε μια δημόσια εκτέλεση που θα τραβούσε την προσοχή του και έπραξα ανάλογα». Μετά το τέλος της ιστορίας του, ο Γιαλμάν ήταν πλέον βέβαιος για το κτηνώδες ποιόν του Οσμάν και αποφάσισε να αποδεσμευτεί από την «υπερβολικά εκδηλωτική φιλοξενία του» [7]. Η προαναφερθείσα ιστορία, που εξομολογήθηκε ο ίδιος ο Οσμάν στον Γιαλμάν , συνιστά μια άμεση παραδοχή της δράσης των άτακτων σωμάτων του πρώτου στο πλαίσια του οργανωμένου τουρκικού στρατού και έρχεται να προστεθεί στις πάρα πολλές γραπτές και προφορικές μαρτυρίες, που επιβεβαιώνουν το οργανωμένο σχέδιο εξόντωσης του ελληνικού στοιχείου της περιοχής του Πόντου και κατάπνιξης οποιασδήποτε μορφής αντίστασης του με στόχο τη μεθοδευμένη γενοκτονία του.

Παράλληλα δημιουργεί και ορισμένα εξαιρετικά ενδιαφέροντα ερωτήματα, τα οποία χρίζουν διερεύνησης από τους ιστορικούς που ασχολούνται με τη συγκεκριμένη περίοδο, την περιοχή του Πόντου και το κεφάλαιο της γενοκτονίας του ποντιακού ελληνισμού. Πότε ακριβώς συνέβη το προαναφερθέν περιστατικό; Βασισμένη στο ευρύτερο ιστορικό πλαίσιο, μπορούμε με κάθε επιφύλαξη να το τοποθετήσουμε την περίοδο 1919-1921, δεδομένου ότι ο Τοπάλ Οσμάν είχε μεταβεί στο Ακσεχίρ όπου και έδωσε την συνέντευξη στον Γιαλμάν, μέσα στο 1922. Ποιος ήταν ο Βρετανός αξιωματούχος που είχε αποσταλεί, ενδεχομένως στα πλαίσια επιτροπής, για να μελετήσει την υπόθεση των αιχμάλωτων ανταρτών κατόπιν έκκλησης των Ελλήνων της περιοχής; Υπάρχουν καταγεγραμμένες δικές του εκθέσεις και αναφορές σχετικές με το θέμα της εξόντωσης των Ελλήνων του Πόντου σε αρχειακούς φορείς; Ποιος ήταν ο Πόντιος οπλαρχηγός που εκτελέστηκε στο δημαρχείο της Κερασούντας, από πού καταγόταν και ποια ήταν η περιοχή δράσης της ομάδας του;

Το παρών άρθρο αποτελεί ουσιαστικά μια δημοσίευση αποσπασμάτων της συνέντευξης του Τοπάλ Οσμάν όπως παρατίθενται στα απομνημονεύματα του Α.Μ. Γιαλμάν και όχι μια ερευνητική εργασία. Απαιτείται μια εκτενής και διεξοδική μελέτη της σχετικής δευτερογενούς βιβλιογραφίας και των πρωτογενών πηγών (οθωμανικών και μη), για να ενταχθεί το προαναφερθέν γεγονός στην ευρύτερη ιστορική περίοδο που αφορά την γενοκτονία του ποντιακού ελληνισμού και εν γένει του ελληνοχριστιανικού στοιχείου της οθωμανικής αυτοκρατορίας.

Βασική Πηγή: Ahmed Emin Yalman, Turkey in my time, εκδ. University of Oklahoma Press, Oklahoma 1957.
Προτεινόμενη σχετική δευτερογενής βιβλιογραφία:
Erik Jan Z’u’rcher, Σύγχρονη Ιστορία της Τουρκίας, εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2004.
Ryan Gingeras, The Sorrowful Shores,εκδ. Oxford University Press, Οξφόρδη-Νέα Υόρκη 2009.
Selim Deringil, The Well-Protected Domains: Ideology and the Legitimation of Power in the Ottoman Empire, 1876-1909, I.B.Tauris, Λονδίνο-Νέα Υόρκη, 1999.
Taner Akçam, From Empire to Republic: Turkish Nationalism and the Armenian Genocide, Λονδίνο 2004.
Taner Akçam, The Young Turks' Crime Against Humanity : The Armenian Genocide and Ethnic Cleansing in the Ottoman Empire, εκδ.Princeton University Press, Πρίνστον 2012.
Tessa Hofmann (Savvidis), Matthias Bjornlund , Vasileios Meichanetsidis , The Genocide of the Ottoman Greeks: Studies on the State-Sponsored Campaign of Extermination of the Christians of Asia Minor (1912-1922) and Its Aftermath: History, Law, Memory, Νέα Υόρκη 2012.

[1] Η ανέλιξή του αυτή οφειλόταν κυρίως στην ιδιαίτερη αφοσίωση που είχε επιδείξει έναντι του Τούρκου στρατάρχη , όταν ο ίδιος είχε αποβιβασθεί δύο με τρία χρόνια νωρίτερα στις 29 Μαΐου του 1919 στη Σαμψούντα. Ενδεικτικά, η προσωπική του δήλωση αφοσίωσης στο πρόσωπο του Κεμάλ ήταν η ακόλουθη: «. Μην ανησυχείς πασά μου. Θα κάνω τέτοιο χουνέρι στους Έλληνες που δε θα το ξεχάσουν ποτέ».
[2] Ahmet Emin Yalman, Turkey in my Time, 118.
[3] Ahmet Emin Yalman, o.π, 118.
[4] Ahmet Emin Yalman, o.π, 118.
[5] Ahmet Emin Yalman, o.π, 118.
[6] Ahmet Emin Yalman, o.π, 118-9.
[7] Ahmet Emin Yalman, o.π, 119.

www.istorikathemata.com