Η Πολιτεία αποτελεί το πιο περιεκτικό και εκτενές έργο του Πλάτωνα μετά τους Νόμους.[1] Ο φιλόσοφος γράφει το έργο στο απόγειο της συγγραφικής και πνευματικής δημιουργίας του με αποτέλεσμα να αποτελεί ένα έργο-κλειδί για την ευρύτερη κατανόηση του πλατωνικού στοχασμού.
Το φάσμα του «στοχασμού» της Πολιτείας του Πλάτωνα χαρακτηρίζεται από ιδιαίτερα μεγάλο εύρος, αφού πραγματεύεται διάφορα γνωστικά πεδία και θεμελιώδη θέματα[2]. Μέσα σε αυτά τα γνωστικά πεδία που
πραγματεύεται το έργο εμπεριέχονται τα εξής: η μεταφυσική, η οντολογία, η ηθική, η γνωσιολογία, η πολιτική επιστήμη, η αισθητική και η φιλολογία. Όπως είναι φανερό το εύρος που καλύπτει ο συγκεκριμένος διάλογος είναι απίστευτα μεγάλο και τον καθιστά μία μοναδική σύνθεση υψηλού φιλοσοφικού στοχασμού, η οποία δημιουργεί διαφορετικά συναισθήματα στον απλό αναγνώστη και μελετητή, είτε πλήρους αποδοχής είτε πλήρους απόρριψης[3].
Η Πολιτεία από μορφολογικής άποψης είναι ένας διάλογος-συζήτηση που υποτίθεται ότι αφηγείται ο Σωκράτης σε κάποιους ακροατές, οι οποίοι τον ακούνε σιωπηλοί. Η συζήτηση αυτή που αφηγείται ο Σωκράτης είχε γίνει την προηγούμενη μέρα στον Πειραιά, στο σπίτι του Κέφαλου ενός πλούσιου μετοίκου από τις Συρακούσες.
Στην αρχή του διαλόγου οι ομιλητές διαφωνούν για το πώς ορίζεται η δικαιοσύνη, καθώς ο γηραιός Κέφαλος την ορίζει ως «τιμιότητα στις συναλλαγές και συνέπεια στην απόδοση των χρεών», ενώ ο γιος του, Πολέμαρχος, θεωρεί την δικαιοσύνη ως «απόδοση του καλού στους φίλους και του κακού στους εχθρούς».
Ο Θρασύμαχος κρίνει ότι υφίσταται και το δίκαιο του ισχυρότερου και ο Γλαύκων, φέρνοντας ως παράδειγμα το μύθο για το δαχτυλίδι του Γύγη, υποστηρίζει ότι η δικαιοσύνη αποτελεί απλά μια κοινωνική σύμβαση, καθώς και ο δίκαιος και ο άδικος άνθρωπος θα έκαναν την αδικία, αν ήξεραν πως δεν θα τιμωρηθούν, βγάζοντας συμπέρασμα πως είναι προτιμότερο να ζει κανείς «μέσα» στην αδικία.
Ο Σωκράτης όπως συνηθίζει να κάνει στα έργα του Πλάτωνα συμφωνεί με όλους[4], ωστόσο δεν δέχεται καμιά από τις προτάσεις ως πλήρως ολοκληρωμένη για να λειτουργήσει ως «ορισμός της δικαιοσύνης»[5]. Έτσι, προκειμένου να εξετάσουν το πώς η δικαιοσύνη μπορεί να εφαρμοστεί για τον καθένα και ταυτόχρονα για όλους, ερευνούν το πώς η έννοια της δικαιοσύνης εφαρμόζεται σε ολόκληρη την πόλη.
Η ιδεώδης πολιτεία χαρακτηρίζεται από τέσσερις αρετές: σοφία, ανδρεία, σωφροσύνη και δικαιοσύνη: κάθε μέλος της κοινωνίας ή «κοινωνική τάξη» θα πρέπει να επιτελεί τον ρόλο που του αρμόζει και του έχει κατά κάποιο τρόπο ανατεθεί μέσα σε αυτήν, χωρίς να εμποδίζει τη λειτουργία των άλλων και να ξεφεύγει από τα πλαίσια που έχουν οριστεί για τον ίδιο, χωρίς δηλαδή να είναι πολυπράγμων[6].
Εφόσον στην Πολιτεία υπάρχει δικαιοσύνη, η ψυχή του κάθε ατόμου εμφανίζεται αρμονική και χωρίζεται σε τρία μέρη: το επιθυμητικόν, το οποίο εκφράζει τις βασικές ανάγκες του ατόμου, το θυμοειδές (κατά κάποιο τρόπο η ψυχή αν και δεν ταυτίζεται) που επιχειρεί να τιθασεύσει το επιθυμητικόν, και το λογιστικόν στο οποίο ως ανώτερο υπακούν τα δύο πρώτα.
Τα τρία αυτά μέρη της ψυχής αντιστοιχούν στις ανάλογες 3 τάξεις της Πολιτείας: το επιθυμητικόν στους δημιουργούς, το θυμοειδές στους φύλακες-επίκουρους και το λογιστικόν στους φύλακες-άρχοντες. Συνεπώς, δικαιοσύνη είναι η αρμονία των διαφορετικών μερών της ψυχής. Ο διαχωρισμός των μερών της ψυχής θα παρουσιαστεί με εκτενέστερο τρόπο στην συνέχεια ώστε να γίνει πιο ακριβής και σαφής.
Τελικά, προς το τέλος του έργου, ο Σωκράτης επανέρχεται στο ζήτημα της σύγκρισης δίκαιου και άδικου ανθρώπου, παραθέτοντας το παράδειγμα του τύραννου Αρδιαίου: αν ο άνθρωπος δεν κάνει καμιά προσπάθεια να θέσει το επιθυμητικόν υπό το λογιστικόν μέρος, τότε θα έρθει η στιγμή που τελικά θα τιμωρηθεί για τις πράξεις του.
Ο τύραννος διαφέρει από τον «φιλόσοφο-βασιλιά» που είναι δίκαιος, αναζητά την αλήθεια, απολαμβάνει τις αληθινές, φιλοσοφικές απολαύσεις κι είναι ο μόνος που μπορεί να διακρίνει ποιο πολίτευμα είναι το καλύτερο, καθώς μόνο εκείνος διαβλέπει το Αγαθό.
[1] Ν. Μ. Σκουτερόπουλος, Πλάτων Πολιτεία, Εισαγωγικό Σημείωμα, Εκδόσεις ΠΟΛΙΣ, 16η Έκδοση, σ.9.
[2]P.E.Easterling-B.M.W.Knox, Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, Εκδόσεις ΔΗΜ.Ν.ΠΑΠΑΔΗΜΑ, 7η, Αθήνα 2005, σελ.648.
[3] Julia Annas, Εισαγωγή στην Πολιτεία του Πλάτωνα, Εισαγωγή, Εκδόσεις ΚΑΛΕΝΤΗΣ, Αθήνα 2006, σελ.9.
[4] Συμφωνεί με όλους εννοώντας ότι συλλέγει τα σωστά και τα αποδεκτά σημεία από όλους τους συνομιλητές και καθοδηγώντας τους με την σωστή μέθοδο αποπειράται να φτάσει στην αλήθεια των πραγμάτων.
[5] Βασικό στοιχείο της φιλοσοφίας του Σωκράτη όπως τον γνωρίζουμε από τους Πλατωνικούς διαλόγους αποτελεί για κάθε ζήτημα η εύρεση του ορισμού. Ο ορισμός ενός ζητήματος και πιο συγκεκριμένα μίας έννοιας μπορεί να βρεθεί μόνο μέσω της μαιευτικής μεθόδου και με προϋπόθεση ότι οι δύο συνομιλητές θα έχουν απαλλάξει την σκέψη τους από κάθε προκατάληψη και στερεότυπο. Ο αληθινός ορισμός μίας έννοιας δεν είναι μία απλή υπόθεση και φυσικά απαιτεί μία κοπιώδη νοητική προσπάθεια και την χρήση της διαλεκτικής.
[6]Πολιτεία, 433a-433b .
Μέρκατας Γιώργος*
Φιλόλογος, ΜSC Συστηματικής Φιλοσοφίας.
Σε αντίθεση με στοχαστές όπως ο Niccolo Machiavelli[1] και ο Thomas Hobbes[2] ο Αριστοτέλης δεν θα μπορούσε να φανταστεί ή καλύτερα να στοχαστεί μία Πολιτική εντελώς αυτονομημένη από την Ηθική.
Στo πλαίσιo της αριστοτελικής ηθικής το άτομο δεν τίθεται απλά ως μία μοναδικότητα αλλά τίθεται με ξεκάθαρο και σαφή τρόπο ως άτομο-πολίτης. Σαφής είναι άλλωστε αυτή η αντίληψη περί ατόμου και από τον ορισμό που δίνει ο Αριστοτέλης για τον άνθρωπο. Ο άνθρωπος για τον Σταγειρίτη είναι κοινωνική και πολιτική οντότητα. Όπως φαίνεται ο Αριστοτέλης δεν μένει απλά στο κοινωνικό αλλά μιλά και για πολιτικό, πράγμα που σημαίνει ύπαρξη πολιτείας, θεσμών και συνύπαρξη ανθρώπων-πολιτών που δεν έχουν στόχο απλά το να επιβιώσουν αλλά να ευτυχήσουν.Σύμφωνα με αυτά που προαναφέρθηκαν, η Ηθική του Αριστοτέλη χαρακτηρίζεται από μία υπέρβαση του στενού όρου της σύγχρονης ηθικής. Από τη άλλη μεριά αυτή την υπέρβαση μπορούμε να την διαπιστώσουμε και στην έννοια της Πολιτικής, αφού στην ανάλυση του φιλοσόφου παρατηρείται μία ευρύτερη «εξηθικευμένη» Πολιτική και όχι η αντίληψη της Πολιτικής, όπως εκφράζεται στο σύγχρονο πολιτικό γίγνεσθαι.
Όπως έχει γίνει ήδη κατανοητό, ο άνθρωπος ως άτομο δεν μπορεί να αποποιηθεί την ιδιότητα του πολίτη στο πλαίσιο της πόλης – κράτους. Ο άνθρωπος για τον Αριστοτέλη αποτεί ένα μόριο, ένα μέλος ενός ευρύτερου οργανισμού που ονομάζεται «πόλις», ενώ ακόμα και η ίδια η ευδαιμονία του ταυτίζεται με την ευρύτερη ευδαιμονία της πόλης.
Μέσα από αυτή την οπτική, δεν μπορεί να μιλά κάποιος αόριστα για την ολοκλήρωση, την ηθική και την πνευματική ενός ανθρώπου (ενός δηλαδή κοινωνικού και πολιτικού όντος), χωρίς να αναφερθεί στην πολιτεία και γενικότερα σε κοινωνικές, πολιτικές (πρωτίστως) και οικονομικές έννοιες.
Θα ήταν δόκιμο να αναφερθεί, ότι ο Αριστοτέλης τοποθετεί τον άνθρωπο στην ιστορικότητά του, σε ένα δηλαδή πλέγμα κοινωνικών και πολιτικών σχέσεων μέσα από το οποίο διαμορφώνεται, με τελικό σκοπό όχι μία ωφελιμιστικού τύπου ευδαιμονία αλλά μία ευδαιμονία του συνόλου. Η εμφιλοχώρηση, όμως, και ο γενικότερος διαποτισμός της πολιτικής θεωρίας του Αριστοτέλη από την ηθική του φιλοσοφία καταδεικνύεται πασιφανώς και στο πολίτευμα που προτείνει ως ιδανικότερο και αστασίαστο, δηλαδή την «Πολιτεία» του. Η σημαντικότερη ή τουλάχιστον από πολλούς μία από τις σημαντικότερες ηθική θεωρία του Αριστοτέλη αποτελεί η θεωρία της μεσότητας.
Όπως φυσικά είναι φανερό η σημαντικότερη αυτή ηθική θεωρία του έχει διαποτίσει την πολιτική του οπτική αφού η «πολιτεία» που προτείνει ως αστασίαστο πολίτευμα είναι το πολίτευμα που εκφράζει την μεσότητα, μέσω των μέσων πολιτών. Ο φιλόσοφος θεωρεί ότι ένα πολίτευμα είναι πιο σταθερό και ίσως και δίκαιο όταν στηρίζεται στους μέσους από όλες τις απόψεις πολίτες (π.χ. οικονομικά) διότι κατά την γνώμη του αυτοί οι πολίτες είναι απαλλαγμένοι και από την αλαζονεία των πλουσίων αλλά και από τα πάθη (π.χ. φθόνος) των φτωχών. Στο πλαίσιο αυτό του ιδανικού πολιτεύματος ο Αριστοτέλης, δεν θα ήταν ιδιαίτερα τολμηρό να ειπωθεί ότι, ενοποιεί κατά κάποιο τρόπο την ηθική και πολιτική του θεώρηση των πραγμάτων.
Κοντολογίς, το ηθικό τρίπτυχο μεσότητα – αρετή – ευδαιμονία για τον Αριστοτέλη βρίσκει ως φυσικό του περιβάλλον κατά κάποιο τρόπο το πλαίσιο της πόλης-κράτους. Άλλωστε ο ίδιος ο φιλόσοφος θεωρεί ότι ο άνθρωπος αποτελεί ένα κοινωνικό και πολιτικό ζώο το οποίο ολοκληρώνεται βρίσκοντας την ευδαιμονία του μέσα σε ένα ευρύτερο κοινωνικό, πολιτικό σύνολο και στην τελειότερη μορφή κοινωνίας, η οποία είναι η πόλη-κράτος.
[1] Ιταλός πολιτικός, διανοητής, συγγραφέας, ιστορικός και θεωρητικός της ιστορικής τέχνης. Έχει γράψει το γνωστό έργο «ο Ηγεμόνας».
[2] Άγγλος φιλόσοφος και διανοητής ,γνωστός για την πολιτική του φιλοσοφία και για το έργο του «Λεβιάθαν».
Μέρκατας Γιώργος*
Φιλόλογος, ΜSC Συστηματικής Φιλοσοφίας
0 Σχόλια
Σχόλια που περιέχουν υβριστικούς χαρακτηρισμούς όχι μόνο για το ιστολόγιο, θα διαγράφονται αμέσως.
EmojiΣχόλια που περιέχουν εμπάθεια σε ό,τι δεν σας αρέσει επειδή έτσι μάθατε ότι έτσι είναι τα πράματα, θα διαγράφονται για έναν εποικοδομητικό διάλογο και όχι να επικρατήσει η αρλουμπολογία, αμαθών και ημιμαθών.
Επίσης σχόλια που έχουν οποιεσδήποτε κομματικές προτροπές και κομματικοπολιτική προπαγάνδα, είναι ανεπιθύμητα.