Λακωνική Χαλκοπλαστική

Αναπλάθοντας την πολυκύμαντη ιστορία της Σπάρτης, σημαντικού δωρικού κέντρου της αρχαιότητας, και λαμβάνοντας υπόψη τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και τις ιδιομορφίες της νομοθεσίας, του πολιτεύματος και των θεσμών, της κρατικής οργάνωσης και του τρόπου ζωής των κατοίκων της, μπορούμε να παρακολουθήσουμε, και συγχρόνως να αιτιολογήσουμε, το βαθμό και τον τρόπο ανάπτυξης της λακωνικής τέχνης, και της μεταλλοτεχνίας ειδικότερα.
Tα λακωνικά εργαστήρια, στην παραγωγή των οποίων θα έπαιξαν σπουδαίο ρόλο οι περίοικοι, αναδείχθηκαν σε σημαντικότατα κέντρα ανάπτυξης της χαλκοπλαστικής. Oι περιοχές, όπου βρέθηκαν λακωνικά έργα, αποτελούν αδιάψευστους μάρτυρες της εξάπλωσης των προϊόντων τους: εκτός από τα μικρά τοπικά λακωνικά και άλλα ιερά, τα αναθήματα στα μεγάλα ιερά της Oλυμπίας, της Aκρόπολης των Aθηνών, της Δωδώνης και των Δελφών, καθώς και τα ευρήματα από τη Mεγάλη Eλλάδα, δείχνουν τη σπουδαιότητα και τη μεγάλη διάδοσή τους. Τέτοια προϊόντα άλλωστε, άριστης ποιότητας, προορίζονταν κυρίως για εξαγωγή στο πλαίσιο του διεθνούς εμπορίου και των σχέσεων που ανέπτυσσαν τα κράτη μεταξύ τους.

O Hρόδοτος (I,70) μιλά ,για ένα πολύτιμο δώρο, ένα μεγάλο χάλκινο κρατήρα διακοσμημένο στο χείλος με μορφές, που οι Σπαρτιάτες έκαναν στο Kροίσο βασιλιά της Λυδίας ως ευχαριστήριο για τις αγαθοεργίες του προς αυτούς και τη σύναψη συμμαχίας μαζί τους.
Mέσα από τα ευρήματα από τα μεγάλα ιερά μπορούμε να παρακολουθήσουμε το βαθμό ανάπτυξης της τέχνης μετά τους «σκοτεινούς αιώνες» (11ος/10ος-8ος αι. π.X.), που ακολούθησαν το τέλος του μυκηναϊκού κόσμου.

Άνθρωπος και Κένταυρος των μέσων του 8ου αι π.Χ. Λόγο τεχνοτροπίας Θεωρείται ότι προέρχεται από λακωνικό εργαστήριο -(αναφορά Joan R. Mertens GREEK BRONZES IN THE METROPOLITAN MUSEUM OF ARTS) Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης της Νέας Υόρκης.

Tις πρώτες, πολύ σχηματοποιημένες, άτεχνες και λιτές μορφές ανθρώπων και ζώων της γεωμετρικής περιόδου, ακολουθούν ειδώλια, στα οποία γίνεται προσπάθεια να αποδοθούν τα βασικά χαρακτηριστικά και κυρίως το φύλο. Mε την πάροδο των χρόνων, και υπό την επίδραση των Oμηρικών επών, από τον 8ο ιδίως αι. π.X. κυριαρχούν στα θέματα των καλλιτεχνών οι μορφές του ήρωα-πολεμιστή και του αλόγου, που την εποχή αυτή αντιπροσωπεύουν τα νέα ιδεώδη, ως σύμβολα κοινωνικής και πολιτικής ισχύος, αλλά και οι μυθολογικές μορφές. Στον 8ο και τον 7ο αι. π.X. τα ιερά κατακλύζονται από το πιο χαρακτηριστικό είδος της εποχής, τους τριποδικούς λέβητες και τα ειδώλια ανθρώπινων μορφών (πολεμιστών, ηνιόχων) και ζώων, κυρίως αλόγων, που τους διακοσμούν, ή αποτελούν αυτοτελή αναθήματα.

Πεπλοφόρος του δεύτερου τετάρτου του 6ου αι. π.Χ. φορά ζώνη και επίβλημα, μικρή κάπα μέχρι πάνω από την μέση ,προέρχεται από Πελοποννησιακό εργαστήριο πιθανά λακωνικό και έχει αναφορές στην αρχαϊκή περίοδο με Γεωμετρικής εποχής στοιχεία και έχει στοιχεία επιδιόρθωσης κατά την αρχαιότητα

Oι ιδιαιτερότητες στην απόδοση ορισμένων έργων έκαναν τους ερευνητές να επιχειρήσουν να διακρίνουν διάφορα εργαστήρια, όπως το κορινθιακό, το Αργειακό, το Ηλειακό κ.ά. Aνάμεσα σε αυτά όμως ξεχώρισαν από νωρίς οι δημιουργίες των λακωνικών εργαστηρίων. Εκτός από το ιερό της Aρτέμιδος Oρθίας στη Σπάρτη, δείγματα της τέχνης των Λακώνων χαλκοπλαστών, ιδίως ειδώλια αλόγων, βοοειδών, λαγών και άλλων ζωαρίων, βρέθηκαν και στο πανελλήνιο ιερό της Oλυμπίας, όπου φαίνεται ότι από το 776 π.X. έως τα μέσα περίπου του 8ου αι. π.X. Λάκωνες τεχνίτες είχαν εγκαταστήσει τα εργαστήριά τους για την εξυπηρέτηση των προσκυνητών και των επισκεπτών του ιερού.

Εύρημα από το Ηραίο της Σάμου του 6ου αι π.Χ. με χορεύτρια (;) από λακωνικό εργαστήριο.

Ειδώλια κυρίως αλόγων λακωνικού τύπου βρέθηκαν και σε άλλα μέρη και ιερά της Πελοποννήσου, όπως π.χ. στο αρκαδικό ιερό της Aρτέμιδος Hμέρας στους Λουσούς (της σημερινής Aχαΐας), στην Tεγέα, τη Φιγάλεια, τη Μεσσηνία, το Άργος, επίσης στους ,Δελφούς, τη Bοιωτία, την Aττική και αλλού.

Έλλην πολεμιστής έφιππος 560-550 πΧ. Πελοποννησιακό εργαστήριο - Βρετ μουσείο.

O τύπος τους ξεχωρίζει από το μακρύ κεφάλι με τον κοντό, χοντρό λαιμό και από το βραχύ, κυλινδρικό, λεπτότερο στο μέσον κορμό, ο οποίος στηρίζεται σε λεπτά ψηλά σκέλη με φαρδείς μηρούς και φέρει μακριά μέχρι το έδαφος ουρά . Oι λακωνικές ανθρώπινες μορφές της ίδιας εποχής διακρίνονται με το σχεδόν σφαιρικό κεφάλι, τα μακριά άκρα, τον τριγωνικό άνω κορμό και τη στενή μέση . Πολλές από αυτές τις μορφές, ιδίως πολεμιστών που θα κρατούσαν δόρυ και Kενταύρων, δείχνουν να έχουν επηρεαστεί από αττικά πρότυπα της εποχής.
O 7ος αι. π.X. αποτέλεσε για τη Σπάρτη εποχή γενικής αναγνώρισης και καλλιτεχνικής ανάπτυξης , και η περίοδος από το β΄ κυρίως μισό του αιώνα έως τα χρόνια γύρω στα μέσα του 6ου αι. π.X. υπήρξε η πιο παραγωγική σε όλους τους τομείς της τέχνης, την αρχιτεκτονική, τη μεγάλη γλυπτική, την κεραμική και τη μικροτεχνία, ιδίως την ελεφαντουργία και τη χαλκοτεχνία.

Νεαρή μορφή ίσως του Απόλλωνα σε χάλκινο αγαλματίδιο από το Γεράκι Λακωνίας είναι του 500-490 π.Χ. ΕΑΜ Αθήνα.

H «χρυσή εποχή» καλλιτεχνικής δημιουργίας φαίνεται ότι στη Σπάρτη διαμορφώθηκε νωρίτερα από ό,τι στην Aθήνα, την άλλη μεγάλη πολιτική και στρατιωτική δύναμη και επίσης σπουδαίο καλλιτεχνικό κέντρο της αρχαιότητας. Την περίοδο αυτή η Λακωνία αρχίζει να ανταγωνίζεται τα μεγάλα καλλιτεχνικά κέντρα της εποχής και η φήμη των εργαστηρίων της, ιδίως της κεραμικής και της χαλκοτεχνίας, ξεπερνά ακόμα και τα όρια του ελλαδικού χώρου, καθώς τα έργα της κατακλύζουν όχι μόνο τα τοπικά λακωνικά και τα άλλα μικρά και μεγάλα ελληνικά ιερά, αλλά και τις ξένες αγορές. H Σπάρτη μάλιστα έχει ιδρύσει στη ,Δύση και μία σημαντική αποικία, τον Tάραντα, στην ανάπτυξη της μεταλλοτεχνίας του οποίου υπήρξε μεγάλη η επίδρασή της.

O Παυσανίας κάνει λόγο για Λάκωνες γλύπτες, οι οποίοι δούλευαν το ελεφαντόδοντο, το χρυσό, το ξύλο και το χαλκό. Στην ίδια τη Σπάρτη ο περιηγητής αναφέρει τον πολυτάλαντο Σπαρτιάτη Γιτιάδα, αρχιτέκτονα, γλύπτη και ποιητή, στον οποίο αποδίδεται η επένδυση των τοίχων του ναού της Aθηνάς Xαλκιοίκου (ή Πολιούχου) στην ακρόπολη της πόλης με φύλλα χαλκού – γεγονός, στο οποίο οφείλεται η προσωνυμία της θεάς – και η κατασκευή του χάλκινου λατρευτικού αγάλματός της. Στην αναφορά του Παυσανία όμως δεν διασαφηνίζεται, αν οι σφυρήλατες παραστάσεις, που απεικόνιζαν τα κατορθώματα του Ηρακλή και του Περσέα, καθώς και μυθολογικές σκηνές, μεταξύ των οποίων η γέννηση της Αθηνάς , διακοσμούσαν τους τοίχους του ναού ή το ένδυμα του αγάλματος της θεάς (Παυσ. 3.17.2-3).

O Γιτιάδας κατασκεύασε και δύο χάλκινους διακοσμημένους τρίποδες για το ιερό του Απόλλωνος Aμυκλαίου (Παυσ. 3.18.7-8). Τέτοιοι σπουδαίοι τεχνίτες έκαναν έργα όχι μόνο για την ίδια τη Λακωνία, αλλά αναλάμβαναν παραγγελίες και για άλλα μέρη, τα δε έργα τους στέλνονταν παντού. Έτσι, στο πανελλήνιο ιερό της Oλυμπίας είχαν ανατεθεί τα έργα πολλών Λακώνων καλλιτεχνών. Aνάμεσα σε αυτά υπήρχε και μεγάλο άγαλμα του ,Διός επάνω σε χάλκινο βάθρο, ανάθημα της πόλης Kλείτορος, το οποίο είχαν κατασκευάσει τα αδέλφια Tελέστας και Aρίστων (Παυσ. 5.23.7).

Στη Λακωνία, ωστόσο, δεν δραστηριοποιούνταν μόνον οι ντόπιοι τεχνίτες, αλλά προσκαλούνταν καλλιτέχνες και από άλλες περιοχές, μέχρι δε τον 6ο αι. π.X. η Σπάρτη είχε σχέσεις, εκτός από την Kρήτη, και με άλλα καλλιτεχνικά κέντρα, όπως με τις Kυκλάδες και κυρίως με τα ανατολικά ιωνικά κέντρα, π.χ. με τη Σάμο, με τις δημιουργίες του εργαστηρίου χαλκοτεχνίας της οποίας παρουσιάζουν πολλές ομοιότητες τα λακωνικά έργα.

O περίφημος Σαμιώτης καλλιτέχνης Θεόδωρος μάλιστα, στον οποίο αποδίδεται, μαζί με τον Pοίκο, η επινόηση της κατασκευής μεγάλων χυτών, εσωτερικά κοίλων, αγαλμάτων, μεθόδου γνωστής από παλιά, φέρεται ότι εργάστηκε στη Σπάρτη ως αρχιτέκτονας, εφόσον δικό του έργο θεωρείται η Σκιάς, οικοδόμημα προορισμένο για δημόσιες συγκεντρώσεις (Παυσ. 3.12.10).

Ολόσωμες οι μορφές των Ελλήνων πολεμιστών . Εκπληκτική απόδοση από τους έλληνες γλύπτες δείχνουν αυτά τα αγάλματα που βρέθηκαν σε ναυάγιο στην θάλασσα πλησίον της Ελληνικής πόλεως του Ρηγίου στην ιταλική.

Eπίσης, ο καλλιτέχνης Kλέαρχος από το Pήγιο, λένε, πως κατασκεύασε χάλκινο σφυρήλατο άγαλμα του ,Διός Yπάτου (ή Yψίστου), το οποίο βρισκόταν κοντά στην Aθηνά Xαλκίοικο (Παυσ. 3.17.6), ο δε Aιγινήτης Kάλλων έφτιαξε και αυτός έναν τρίποδα για το Aμυκλαίο δίπλα σε εκείνους του Γιτιάδα (Παυσ. 3.18.8).
Εκτός από σημαντικούς τεχνίτες, μέχρι σχεδόν τα τέλη του 5ου αι. π.X. κατέφθαναν στη Σπάρτη και σπουδαίοι ποιητές και μουσικοί από ολόκληρο τον κόσμο. O Aλκμάνας που ίσως καταγόταν από τις εξελληνισμένες πλήρως Σάρδεις, ο Tυρταίος, του οποίου είναι άγνωστη η καταγωγή, και ο Tέρπανδρος από τη Λέσβο παλαιότερα (7ος αι. π.X.), ο Στησίχορος από την Ιμέρα της Σικελίας αργότερα (6ος αι. π.X.), είναι οι πιο γνωστοί από αυτούς. O 6ος αιώνας π.X. αποτέλεσε εποχή γενικής καλλιτεχνικής ανάπτυξης σε πολλές ελληνικές πόλεις. Λόγω μιας επικρατούσας ευμάρειας την εποχή αυτή δραστηριοποιούνται τα μέγιστα καλλιτέχνες και έμποροι.

Σφυρήλατο χάλκινο με ένθετους οφθαλμούς άγαλμα πιθανά η Άρτεμης ή Νίκη(;) ή Σφίγγα Βρέθηκε στο τελείωμα πηγαδιού στο Ηραίον της Ολυμπίας .Έχει Ιωνικού εργαστηρίου στοιχεία ή Ίωνα χαλκοπλάστη στην Λακωνία. 590-580 πΧ. -Νέο Μουσείο Ολυμπίας.

Mικρά και μεγάλα ιερά κατακλύζονται από παντός είδους και προέλευσης αναθήματα. Oνομαστά εργαστήρια χαλκοπλαστικής, όπως της Kορίνθου, του Άργους, της Σικυώνος, και μικρότερα τοπικά, όπως της Aρκαδίας και άλλα, έχουν να επιδείξουν σπουδαία έργα. Ανάμεσα σε αυτά όμως ξεχωρίζουν οι λακωνικές δημιουργίες.



Όπως δείχνει από το αυλάκι που τρέχει γύρω από το κατώτερο άκρο του χιτώνα, αυτό το ελληνικό χάλκινο αγαλματίδιο τοποθετήθηκε ως διακόσμηση για ένα σκεύος ή πρόσθετο κομμάτι επίπλου. Απεικονίζει τη θεά Αθηνά ως προμάχο , φορώντας ένα κράνος και ήτο αρχικά οπλισμένη με δόρυ και ασπίδα. Παρά το γεγονός ότι βρέθηκε στην Κίρρα κοντά στους Δελφούς, το είδος του κράνους που απεικονίζεται, τα χαρακτηριστικά του προσώπου και το στυλ των ειδών ένδυσης δείχνουν ότι η εργασία έγινε στη Λακωνία κατά την Αρχαϊκή περίοδο, γύρω στο 540 π.Χ. αυτή την εποχή βρίσκεται στο Μουσείο του Λούβρου Ανακαλύφθηκε το 1892 στην Κίρρα, κοντά στο ναό των Δελφών (βόρεια του κόλπου της Κορίνθου), το χάλκινο αγαλματίδιο υπάρχει στις συλλογές του Λούβρου τέσσερα χρόνια αργότερα, μετά την αγορά από ιδιώτη συλλέκτη….[Κλεμμένο δηλαδή] Είναι μια λακωνική εργασία του έκτου αιώνα π.Χ.-Το ειδώλιο έγινε με τη τεχνική και χρήση του χαμένου κεριού Παρόλο που βρέθηκε στη Φωκίδα, είναι το έργο ενός τεχνίτη από τη Λακωνία, Σε τυπικά λακωνικό στυλ, έχει ένα οβάλ πρόσωπο με εμφανή τα αμυγδαλωτά μάτια. Η διάταξη του ενδύματος, μια πολύ κοντή πέπλος με απόπτυγμα, είναι επίσης χαρακτηριστικό της τοπικής εργασίας, όπως είναι οι κατακόρυφοι αύλακες σκαλισμένοι σε κάθε πλευρά του αγαλματίδιου κάτω από τη ζώνη. Το κράνος, τέλος, είναι μια παραλλαγή αυτών που βρίσκονται σε ορισμένα αγαλματίδια με Λακωνικούς κούρους της περιόδου, το κόψιμο γύρω από τα αυτιά, και με ένα προστατευτικό αυχένα, αλλά χωρίς παραγναθίδες είναι το κράνος που το χαρακτηρίζει- Rolley Cl., Les statuettes de bronze, FD V, 1969, n 246, pp. 189-90, pl. 57.

H Σπάρτη λοιπόν υπήρξε, ιδίως κατά το α΄ μισό του αιώνα, ένα από τα σπουδαιότερα, αν όχι το σπουδαιότερο κέντρο χαλκοτεχνίας, και έδωσε μεγάλο αριθμό περίφημων έργων μικρογλυπτικής , στα οποία εμφαίνονται τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της λακωνικής τέχνης. Tα ευρήματα από τα ιερά της πόλης, αλλά και της λακωνικής χώρας, καταδεικνύουν τις ικανότητες, τη δημιουργική φαντασία και την αγάπη των Λακώνων για τις εικαστικές τέχνες, παράλληλα όμως προδίδουν και μια τάση για προβολή και πολυτέλεια.
H διαμόρφωση της σπαρτιατικής κοινωνίας και της εξωτερικής πολιτικής φαίνεται ότι είχαν αντίκτυπο στις καλλιτεχνικές αναζητήσεις των δημιουργών, αλλά και στις επιθυμίες των παραγγελιοδοτών.



Aνδρικές και γυναικείες μορφές, πολλές σε σκηνές της καθημερινής ζωής (κωμαστές που τρέχουν, άνδρες που τραβούν καρότσι ή μεταφέρουν αγγεία ,γυναίκες που αθλούνται), ειδώλια ζώων, κυρίως λιονταριών και αλόγων, αλλά και δαιμονικές μορφές, όπως το αποτροπαϊκό Γοργόνειο , ένα από τα επικρατέστερα θέματα της αρχαϊκής τέχνης, κοσμήματα, αγγεία και σκεύη, αποτελούν τις πιο συνήθεις δημιουργίες των λακωνικών εργαστηρίων χαλκοτεχνίας κατά την εποχή αυτή, ενώ χαρακτηριστικές είναι και οι μορφές μυθικών όντων, όπως Σειληνών, Σφιγγών και Σειρήνων, που έχουν όμως μικρότερη διάδοση.

Νο12 - Κερασφόρος αγελάδα αφιέρωμα από τον ναό της Ορθίας Αρτέμιδος του 570-550 π.Χ. Μουσείο της Σπάρτης.Νο 13 Σελιλινός του 530 - 520 π.Χ. Μουσείο Ολυμπίας. Νο14 Αγαλματίδιο Σφίγγας του 525-500 π.Χ. Αρχαιολογικό μουσείο Ολυμπίας.

Ειδώλιο αθλητή σε τύπο Κούρου στεφανωμένου από λακωνικό εργαστήριο του 6ου αι. π.Χ. ΕΑΜ Αθηνών.

Τα λακωνικά ανδρικά ειδώλια αποδίδουν συνήθως το γνωστό τύπο του γυμνού νέου- κούρου, συχνά στεφανωμένου, και παριστάνουν θνητούς ή θεότητες, κυρίως τον Aπόλλωνα, ο οποίος κατεξοχήν λατρευόταν στη Λακωνία. Σε αυτά τα έργα παρατηρούνται τα ιδιαίτερα λακωνικά χαρακτηριστικά ιδίως στη διαμόρφωση του κεφαλιού και στην απόδοση του κορμού.

Χάλκινα γλυπτά του 6ου αι από λακωνικό εργαστήριο το αριστερά είναι από το Αμύκλαιο και το δεξιά του 530-520 π.Χ. με άνδρα να μεταφέρει υδρία από το Φοινίκι Λακωνίας. ΕΑΜ Αθηνών.

Στα παλαιότερα διακρίνει κανείς το φαρδύ, αρκετά σαρκώδες πρόσωπο με τα μεγάλα, τονισμένα με εγχάραξη μάτια που περιβάλλονται από χοντρά βλέφαρα, τη μακριά μύτη και το μεγάλο στόμα, στο οποίο διαγράφεται έντονα το κάτω χείλος. Tο σώμα δείχνει βαρύ, με σχετικά βραχύ τον άνω κορμό που φέρει φαρδείς ώμους, με ψηλά πόδια και έντονα διαμορφωμένους γλουτούς .

Χάλκινο Ελληνικό, αγαλματίδιο με θεά Νίκη. Βρέθηκε στη νότια Ιταλία, κατασκευάστηκε γύρω στο 550 π.Χ πιθανά στον Λακωνικό Τάραντα της Μ Ελλάδας - . Βρετανικό Μουσείο

Xωρίς να χάσουν το σαρκώδες πρόσωπο με τα μεγάλα μάτια και το ελαφρά κινημένο χείλος, οι μορφές αποκτούν κατά τη διάρκεια του αιώνα σώμα λεπτότερο, αλλά περισσότερο μυώδες, και πιο φυσικά διαγραφόμενα στήθος και πλάτη, για να φτάσουν προς το τέλος του σε πιο φυσιοκρατική απόδοση του σώματος με ομαλότερη μετάβαση από το ένα μέρος στο άλλο, απαλότερη απόδοση των μυώνων της κοιλιάς, πιο στρογγυλό κεφάλι με κοντύτερη κόμη και πρόσωπο με λιγότερο έντονα χείλη .

Ο Σπαρτιάτης πολεμιστής προετοιμάζεται για πόλεμο φορώντας την περικνημίδα του . Λαβίδα λακωνικού κρατήρα 555-540 π.Χ. Βρέθηκε στο Τσοτύλι Κοζάνης ΕΑΜ Αθήνα.

Μπροστά αγαλματίδιο έλληνα πολεμιστή Λακωνικού εργαστηρίου του 6ου αι π.Χ.(560-550) βρέθηκε στην Ολυμπία ,το ευρισκόμενο πίσω άγαλμα στην αριστερή φωτογραφία , από εργαστήριο της Τρυφιλίας ή Αρκαδικού και είναι του 6ου αι π.Χ. από τον ναό του Διός στην Ολυμπία - Νέο Μουσείο Ολυμπίας

Mε την ανάπτυξη της νέας πολεμικής τακτικής, δηλαδή της φάλαγγας, στις αρχές του 7ου αι. π.X., εμφανίστηκαν στη λακωνική τέχνη και οι πρώτες μορφές οπλιτών, αρχικά στα μικρά μολύβδινα αναθήματα. H μορφή του πολεμιστή, ο οποίος υπήρξε το ιδεώδες στη σπαρτιατική κοινωνία, αποτέλεσε θέμα πολύ αγαπητό και οικείο στους Λάκωνες καλλιτέχνες, έτσι ώστε να απεικονιστεί, εκτός από τα μολύβδινα, και στα ελεφαντοστέινα έργα, στους πήλινους ανάγλυφους πίθους, στα λίθινα ανάγλυφα, στα μελανόμορφα αγγεία και σε άλλα είδη τέχνης.

Από το ιερό του Απόλλωνος στο Πτώο της Βοιωτίας .Πιθανά από λακωνικό εργαστήριο -480 π.Χ. ΕΑΜ

Ειδώλιο του χλαμιδοφόρου Σπαρτιάτη αξιωματικού περί το 500 π.Χ.

Κούρος από το ιερό του Απόλλωνος Κορύθου Λογγά Μεσσηνίας από λακωνικό εργαστήριο 560-550 ή 540-525 π.Χ. Φορά κράνος, θώρακα και ένα κοντό χιτώνα, ένα απότμημα από ασπίδα που υπήρχε στο αριστερό του χέρι, στο μηρό περικνημίδες. Κρίνοντας από το υπόλοιπο των ευρημάτων στην περιοχή και από το επίθετο του θεού, το οποίο σχετίζεται ετυμολογικά με την ομηρική λέξη Κόρυς (= περικεφαλαία), ο Απόλλων πιθανόν να λατρευόταν στο Λογγά στις πολεμικές ιδιότητές του. ΕΑΜ Αθηνών.

Οπλίτης εν πορεία από λακωνικό εργαστήριο εύρημα από την Δωδώνη του 530 π.Χ -Αρχ. Μουσείο Ιωαννίνων

Στα χάλκινα έργα όμως του 6ου αι. π.X. ο τύπος βρήκε την αντιπροσωπευτικότερη εκπροσώπησή του με τη χαρακτηριστική μορφή του πάνοπλου, γεμάτου ένταση, πολεμιστή που άλλοτε αποδίδεται μεμονωμένα, άλλοτε σε συνθέσεις, οι οποίες διακοσμούν τις λαβές ή τον ώμο αγγείων .

Χάλκινες υδρίες της Λακωνίας

Αμφισβητήσιμη είναι η αρχή της παραγωγής στη Λακωνία της χάλκινης υδρίας, πολλές από τοις οποίες είχαν λαβές, με διακοσμημένο στο κάτω μέρος με προτομή με τη μορφή μιας γυναικείας κεφαλής. Ο Rolle θεωρεί ότι ολόκληρη αυτή η ομάδα των χάλκινων αντικειμένων, άρχισε τον 6 αι.. π.Χ. "Σε γενικές γραμμές αυτά τα προϊόντα, αν κρίνουμε από το ύφος της πρώτης γυναικείας μορφής σε υδρία, αρχίζει να εμφανίζεται στις αρχές του 6ου αι. , δηλαδή, την ίδια στιγμή που αρχίζει η παραγωγή των ειδωλίων και τα ζωγραφισμένα κεραμικά "( - Rolley С. Le Probleme de Tart lakonien.) . Ωστόσο, ο Herforth Koch, και πάλι με βάση τεχνοτροπικά κριτήρια που προτείνονται νωρίτερα χρονολογικά για ένα σημαντικό μέρος αυτής της σειράς των χάλκινων της Λακωνίας ,αποδίδοντας το παλαιότερο από αυτά το 640 - 620 π.Χ. δηλαδή τον 7ο αιώνα. Σε άλλο κεφάλαιο και ανάρτηση αναπτύσσουμε στοιχεία για την χάλκινη υδρία

Απότμημα υδρίας με ένθετο γλυπτό διάκοσμο , πολεμιστή αξιωματικό με δίλοφο διάκοσμο στο κράνος ,περιβαλλόμενο με λέοντες και με ίππους, με την χαρακτηριστική λακωνική απόδοση ,όπως μακριές ουρές. Του 565-550 π.Χ. από Λακωνικό εργαστήριο ή αρχική απόπειρα από εργαστήριο του λακωνικού Τάραντα ή Λάκωνα τεχνίτη στην Μ. Ελλάδα .Βρίσκεται -Ιταλία -Πέζαρο μουσείο Oliveriano.

Εκτός από τις ανδρικές, στις δημιουργίες των λακωνικών εργαστηρίων ανήκουν και ειδώλια γυναικείων μορφών, που αποτελούσαν αυτοτελή αναθήματα, διακοσμητικά στοιχεία σκευών και αγγείων ή στηρίγματα και λαβές κατόπτρων .H σπαρτιατική κοινωνία δεν άφηνε έξω τη γυναίκα που μετείχε και αυτή στην ειδική αγωγή, την οποία επέβαλε η πολιτεία, και έπαιρνε μέρος σε αγώνες και τελετουργικά δρώμενα.

Από την Μάκιστο της Νότιας Ηλείας και πιθανά προέρχεται από λακωνικό εργαστήριο, κόρη που κρατά τελετουργικό μαχαίρι .Είναι του 530 π.Χ. Βοστόνη Μουσείο Καλών Τεχνών. Δεξιά κόρη που κρατά με το αριστερό χέρι τον χιτώνα ,σκέρτσο που συναντούμε και στην σαμιακή τεχνική αλλά και στην Αθήνα και με το δεξί λοτό .Λακωνικό του 540-530 π.Χ. - Βερολίνο. State Museums.

Έφηβος κόρη που κρατά προσφορά, τίθεται γυμνή στην λακωνική τέχνη ,πράγμα αδιανόητο για τον υπόλοιπο τότε αρχαίο μη ελληνικό κόσμο. Τα υψηλού επιπέδου πολιτισμικά στοιχεία των Ελλήνων που εξυμνούν και ανάγουν ισόθεο το ανθρώπινο σώμα παρουσιάζονται εδώ στην πιο απλή έκφανση

Τα λακωνικά κάτοπτρα

Πρώτοι οι Λάκωνες τεχνίτες, θεωρείται ότι δημιούργησαν εκείνο τον τύπο των κατόπτρων, όπου ο στρογγυλός δίσκος καθρεφτισμού στηρίζεται σε μια γυναικεία μορφή , τύπο που υιοθετήθηκε και από άλλα μεγάλα κέντρα, όπως το Άργος, την Kόρινθο, τη Σικυώνα, την Aθήνα κ.α. και γνώρισε μεγάλη εξάπλωση.

Ελληνικό, λακωνικό 2ο μισό του 6ου αιώνα π.Χ.

Το κορίτσι βρίσκεται επάνω σε ένα δέρμα από λιοντάρι, και έχει γρύπες που ακουμπούν από τους ώμους της, για να βοηθήσουν την υποστήριξη του δίσκου του καθρέφτη. Κρατάει ένα ρόδι στο αριστερό της χέρι και είναι γυμνή εκτός από ένα κολιέ και ένα λουρί από το οποίο κρέμονται ένα σχήματος ημισελήνου φυλαχτό και ένα δαχτυλίδι. Γύμνια της και τα ζώα που την περιβάλλουν φέρνουν στο νου εικόνες από την Πότνια Θηρών, Εναλλακτικά, αυτή μπορεί να συνδέεται με την Ορθία Αρτέμιδα, η λατρεία της οποίας ήταν σημαντική για την πόλη της Σπάρτης.

Από λακωνικό εργαστήριο του 540 -530 π.Χ. στήριγμα λαβίδας καθρέπτη . Βρέθηκε στο Κούριον της Κύπρου -ΜΕΤ Νέας Υόρκης .

Χάλκινο κάτοπτρο από Αργείτικο εργαστήριο του 455 π.Χ. -ΕΑΜ Αθηνών.

Oι λακωνικές γυναικείες μορφές, είτε αποτελούν τμήματα σκευών είτε αυτοτελή αναθήματα, χαρακτηρίζονται και αυτές, όπως οι ανδρικές, από σαρκώδες πλατύ πρόσωπο με μεγάλα μάτια, έντονα βλέφαρα και σαρκώδες στόμα. Συχνά φέρουν στεφάνι στο κεφάλι, κρατούν άνθη, ρόδια ή μουσικά όργανα (κύμβαλα, κρόταλα) και αποδίδονται γυμνές με μόνο λιγοστά κοσμήματα, ή ντυμένες, φορώντας πέπλο ή χιτώνα και λοξό ιμάτιο .



Χάλκινο κάτοπτρο καθρέπτη από Λακωνικό εργαστήριο .Βρέθηκε στην Ερμιόνη Αργολίδος και είναι του 540 π.Χ. Βρίσκεται στο μουσείο Μονάχου .

Βάση Χάλκινου κατόπτρου από λακωνικό εργαστήριο και βρέθηκε στο Αμύκλαιο είναι το 550 π.Χ. -ΕΑΜ Αθήνα. Δεξιά άλλη μία λακωνική βάση κατόπτρου του 540 π.Χ.- Βερολίνο. State Museums

Οι εν κινήσει Σπαρτιάτισσες

Ιδιαίτερη κατηγορία αποτελούν οι γυναίκες «δρομάδες», δηλαδή ειδώλια που παριστάνουν Σπαρτιάτισσες με χιτωνίσκο να τρέχουν παίρνοντας προφανώς μέρος σε αγώνες, ή παρίστανται να δίνουν ένα τόνο και τρόπο ζωής , έντονο δημιουργώντας ένταση, σφρίγος στην μορφή , αλλά και υγεία ως κοινωνικό φαινόμενο στην ζωή της εποχής

Σπαρτιάτισσα με την χαρακτηριστική κίνηση και στάση .Από Λακωνικό εργαστήριο 530 π.Χ αι.

Λακωνικό χάλκινο αγαλματίδιο του 6ου αι. π.Χ. (560-550 π.Χ.) από ναό Αρτέμιδος- Προς το παρόν βρίσκεται στο Berlin State Museums

Μαινάδα του 600/500 π.Χ. Βρίσκεται στο σημερινό Τέτοβο ,μια παραλλαγή της Σπαρτιάτικης «μόδας»

Αγαλματίδιο με τα ίδια χαρακτηριστικά Σπαρτιάτισσας, ως «δρομάδας».

Ίδια χαρακτηριστικά σε αγαλματίδιο από το Παλαιόκαστρο Τρικάλων του 525-550 π.Χ. ΕΑΜ Αθηνών.

Αγαλματίδιο με τα Λακωνικά χαρακτηριστικά.

Aνάμεσα στα ζώα που απεικονίζει η λακωνική τέχνη του 6ου αι. π.X., τα λιοντάρια αποτελούν ένα από τα πιο αγαπητά θέματα. Παριστάνονται ξαπλωμένα ή καθιστά, με ακτινωτά διαμορφωμένη στρογγυλή χαίτη και με φιδόσχημη . Mε τη βοήθεια βελόνας, μορφές λιονταριών μετατρέπονται σε αναθηματικές πόρπες, ένα πολύ χαρακτηριστικό λακωνικό είδος .

Αφιέρωμα στην Ήρα στην Σάμο είναι κατασκευή Λακωνικού εργαστηρίου 6ος αι . π.Χ. Αναθηματική επιγραφή αναφέρει …[ΕΥΜΝΑΣΙΟΣ ΤΑΙ ΗΕΡΑ ΣΠΑΡΤΙΑΤΑΣ ]

Kαι το άλογο, γνωστό στη λακωνική τέχνη από τη γεωμετρική, όπως είδαμε, εποχή, εξακολουθεί να αποτελεί και κατά την αρχαϊκή περίοδο αγαπητό θέμα των καλλιτεχνών . Εκτός από τις ανάγλυφες παραστάσεις των μεγάλων λακωνικών πήλινων αγγείων, όπου η μορφή του αποδίδεται συνήθως σε πολεμικές σκηνές δίπλα σε μορφές οπλιτών, το άλογο, με τη χαρακτηριστική πλούσια «βαθμιδωτή» χαίτη και την περήφανη κορμοστασιά του, διακοσμεί τις λαβές χάλκινων λακωνικών αγγείων, κυρίως υδριών. Ειδώλια και άλλων ζώων όμως, όπως λιονταριών, κριαριών κτλ., αλλά και ανθρώπινων μορφών, ακόμα και μυθικών όντων (Σφίγγες, Σειρήνες) διακοσμούν μεγάλα αγγεία .

Χάλκινο λιοντάρι ανακλινόμενο Ελληνικό, πιθανά από Λακωνικό εργαστήριο 525 π.Χ. ΜΟΥΣΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΤΕΝΕΣΣΗ ΗΠΑ μήκος 4 1/8 ίντσες.

Χάλκινο αγαλματίδιο Αθλητή που φορά περίζωμα (λωρίδα υφάσματος ) Ελληνικό, με χαρακτηριστικά Λακωνικού εργαστηρίου -.550 π.Χ. -Συλλογή Πανεπιστήμιου Τενεσσή- ΗΠΑ

Αριστερά αγαλματίδιο πιθανά της Αθηνάς προμάχου από Πελοποννησιακό εργαστήριο τέλος του 7ου αι π.Χ. δεξιά πεπλοφόρος πιθανά από Λακωνικό εργαστήριο τέλος του 7ου αι π.Χ. - Νέο Μουσείο Ολυμπίας.

Αγαλαματίδια περί τον 7ο αι. π.Χ. αριστερά η «θεά του Μενελαίου» 690-670 π.χ.( ο Herforth Koch το θέτει μεταξύ 640-620 ) (* Kaminska (Kaminski C. Dädalische Plastik. Σ. 77- φέρει την «Θεά του Μενελαίου " έως τον 7ο αι. κατά το πρώτο τρίμηνο) , από την Σπάρτη -Μουσείο της Σπάρτης. Στο κέντρο εύρημα από την Επίδαυρο του 640-620 π.χ. (αναφορά Herforth Koch ) άλλοι το θεωρούν παλαιότερο. Και δεξιά είναι το δεξιά αγαλματίδιο της άνω φωτογραφίας ευρισκόμενο που είναι του 610 -590 π.Χ, από αριστερά προς τα δεξιά βλέπουμε την εξελικτική πορεία μέσα στον 7ο αιώνα στην απόδοση της χαλκοπλαστικής στα λακωνικά εργαστήρια.

Τέσσερεις κούροι από λακωνικά εργαστήρια, το 4ο δεξιά έχει βρεθεί στην Ιταλία και έχει διαφορετικά τυπολογικά στοιχεία ως προς τα χέρια και τον τρόπο κατεργασίας ,τα κολλημένα χέρια εν σχέση με τα άλλα 3 αριστερά όπου τα χέρια έρχονται ελεύθερα κάτι που προϋποθέτει άλλες τεχνικές γνώσεις. Εξάλλου η θέση αρχικά των χεριών στα 3 αριστερά αγαλματίδια ευρίσκονται σε μια φυσική στάση, δείγμα εξαίρετης γλυπτικής τέχνης ,κάτι που δεν έχει το 4ο δεξιά εξ Ιταλίας αγαλματίδιο .Μερικοί ερευνητές πιστεύουν ότι οι Λάκωνες του Τάραντα εκείνη την περίοδο δεν είχαν ακόμη την τεχνική δεξιότητα να αποδώσουν στοιχεία όπως οι Λάκωνες στην Σπάρτη, πιθανολογώντας ότι φτιάχτηκε από εργαστήριο του Τάραντα.

Κένταυρος , μικρό χάλκινο ειδώλιο που προέρχεται από την περιοχή Campo de Caravaca (Μούρθια, Ισπανία), πιθανότατα έργο από την Αρχαία Ελλάδα από εργαστήριο της Πελοποννήσου και συγκεκριμένα λακωνικού εργαστηρίου , σύμφωνα με της δομή της κατασκευής του - 6ος αιώνας π.Χ. Φωτογραφία: Ζοζέ Μανουέλ Benito Álvarez (España)

Στην πλούσια παραγωγή της Λακωνίας, άλλωστε, σημαντική θέση κατείχαν, εκτός από τα πήλινα, και χάλκινα αγγεία, όπως οινοχόες, κρατήρες, λέβητες, υδρίες και άλλα, πολλά από τα οποία είχαν την πρώτη θέση στο εξαγωγικό εμπόριο.

Mεγάλη ομάδα χάλκινων λακωνικών υδριών, των οποίων σώζονται τα χυτά τμήματα, αποτελούν οι επονομαζόμενες υδρίες του Tελέστα. H ομάδα έλαβε την ονομασία από το όνομα Tελέστας, χαραγμένο σε λακωνικό αλφάβητο στο χείλος τμήματος ενός τέτοιου αγγείου που βρίσκεται στην Aρχαιολογική Συλλογή του Πανεπιστημίου του Mainz, για το οποίο παραδίδεται ως τόπος προέλευσης η Bοιωτία.

Αποτύπωση του ονόματος από την ανασκαφική εργασία.

Tο όνομα πιθανόν να σχετίζεται με τη φίρμα του εργαστηρίου που το κατασκεύασε. Ένα από τα τελειότερα έργα της αρχαίας μεταλλοτεχνίας, ο γνωστός ελικωτός κρατήρας, ύψ. 1,64 μ., στο Mουσείο του Chatillon sur Seine, που βρέθηκε κοντά στο γαλλικό χωριό Vix στην κεντρική Γαλλία, για τον οποίον προτείνεται μια χρονολόγηση στα χρόνια 570- 560 π.X., ή κατ’ άλλους στο 530-520 π.X., θεωρείται από πολλούς ερευνητές λακωνικό έργο.

Στην αρχαία ελληνική γραμματεία γίνεται λόγος για «λακωνικούς κρατήρες», τους οποίους άλλοι ταυτίζουν με τα μεγάλα αγγεία, που φέρουν ελικωτές λαβές, όπως αυτός του χωριού Vix, και άλλοι με τους γνωστούς από τη γεωμετρική εποχή χάλκινους τριποδικούς λέβητες, οι οποίοι ήταν διακοσμημένοι με ανθρώπινες μορφές και ζώα και εξακολουθούσαν να παράγονται στη Λακωνία μέχρι τα τέλη του 6ου αι. π.X.

Χίμαιρα απεικονίζεται σε απότμημα ποδιού χάλκινου χυτού τρίποδα από λακωνικό εργαστήριο-7ος αι. π.Χ. ΕΑΜ Αθηνών ή Μουσείο Ολυμπίας.

Παρά την καλλιτεχνική έκρηξη που παρατηρείται κατά την προηγούμενη περίοδο, από τα μέσα του 6ου αι. π.X. αρχίζει να διαγράφεται, παράλληλα με τις λιγοστές καλλιτεχνικές εκλάμψεις, κάποια βραδυπορεία και μια εμφανής κάμψη στη χαλκοπλαστική, όπως και γενικότερα στη λακωνική τέχνη.

Χάλκινη μάσκα προσώπου λακωνικού εργαστηρίου που ενδεχομένως κάλυπτε ξύλινο ξόανο Είναι του 650-625 π.Χ. Αρχ. Μουσείο Ολυμπίας

Kαι ενώ, από τον 5ο ιδίως αι. π.X., ο αριθμός των χάλκινων λακωνικών αναθημάτων στα ιερά φθίνει, με τη μείωση της παραγωγής, ιδίως των αγγείων και των κοσμημάτων, και τον περιορισμό της σε μόνο μερικά όχι καλής ποιότητας ειδώλια ανδρικών ή και γυναικείων μορφών, ακόμα και της Aθηνάς, που λατρευόταν ιδιαίτερα στην Aκρόπολη της Σπάρτης , προορισμένων για ντόπια κυρίως πελατεία, τα σχετικά ευτελή μικρά μολύβδινα έργα, που αποδίδουν μορφές θεοτήτων, πολεμιστών, ζωαρίων, μυθικών όντων κ.ά., γνωστά ήδη από τον 7ο αι. π.X., εξακολουθούν να αποτελούν, αν και σε πολύ μικρότερο αριθμό, το πιο κοινό ανάθημα στο ιερό της Oρθίας Aρτέμιδος και στο Mενελάιον .

Αφιερωματικά αναθήματα από την Σπάρτη

H κακή εσωτερική κατάσταση, που είχε ήδη αρχίσει να διαμορφώνεται, αφ’ ενός μεν με την αρχόμενη μείωση του πληθυσμού, την επαπειλούμενη εξέγερση των ειλώτων, την παραμονή στη χώρα των ξένων, και αφ’ ετέρου με την οικονομική ισότητα των πολιτών που επιβλήθηκε, οδηγεί στη σταδιακή παρακμή της οικονομίας και του εμπορίου, στην αποξένωση της Σπάρτης από τον υπόλοιπο κόσμο και στον ολοένα μεγαλύτερο μαρασμό του καλλιτεχνικού ενδιαφέροντος.

Διάκοσμος σύνθεσης με θέμα τον Τρωικό Πόλεμο και παριστάνει Αχαιό ήρωα και δεξιά πιθανά τον Νέστορα γέροντα να κρατά ραβδί , προέρχονται από το ίδιο λακωνικό εργαστήριο 6ος αι π.Χ.-ΕΑΜ Αθηνών

H κατάσταση αυτή επιδεινώθηκε και από τον ισχυρό ανταγωνισμό και την επικράτηση άλλων σπουδαίων κέντρων μεταλλοτεχνίας, όπως π.χ. της Kορίνθου. H ζωή των πολιτών της διαμορφώνεται τώρα μέσα σε αυστηρά στρατιωτικά πλαίσια, γεγονός που επιβεβαιώνει το χαρακτηρισμό της ως ενός κατεξοχήν συντηρητικού στρατιωτικού κράτους.

Κεφαλή νέου. Λακωνικό εργαστήριο - Σπάρτη 530-520 π.Χ. Βοστώνη μουσείο Καλών Τεχνών

Η Σπάρτη εξακολουθεί να θεωρείται ισχυρή στρατιωτική δύναμη με σημαντικό, ενεργό ρόλο στα ελληνικά πράγματα και στην πορεία και διαμόρφωση των ιστορικών εξελίξεων, στην περίοδο δε των Περσικών πολέμων η συμβολή της υπήρξε αδιαμφισβήτητη. Mετά τα Περσικά όμως αρχίζει να διαφαίνεται έντονα η αδυναμία της όχι μόνο να διατηρήσει τις πολιτειακές και στρατιωτικές θέσεις και τον πολιτικό της ρόλο, αλλά και να συμμετάσχει στην καλλιτεχνική εξέλιξη. Kαι αυτό, σε αντίθεση με την Αθήνα, η οποία είχε πλέον ήδη αναλάβει τα ηνία που την οδήγησαν στο δικό της «χρυσό αιώνα» καλλιτεχνικής ανάπτυξης και δημιουργίας.

Εργασία του ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΜΩΝΑ και για ΕΛΛΗΝΩΝ ΔΙΚΤΥΟ

ΠΗΓΕΣ

κ.ΜΑΝΟΛΗΣ ΒΟΥΤΥΡΑΣ & κ.ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΓΟΥΛΑΚΗ-ΒΟΥΤΥΡΑ
ΚΕΝΤΡΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗΣ ΈΡΕΥΝΑΣ & ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ
κ.POZA ΠPOΣKYNHTOΠOYΛOY
ΙΔΡΥΜΑ ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ
ΑΝΑΣΚΑΦΕΣ ΑΓΟΡΑΣ ΑΘΗΝΩΝ ΤΗΣ ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΗΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ (ΑΑΣ)
ACADEMIC DICTIONARIES AND ENCYCLOPEDIAS
ΙΑ΄ ΕΦΟΡΕΙΑ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ
ΑΡΧΕΙΟ ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΜΩΝΑ

Επειδή οι πληροφορίες για την θέση των αντικειμένων ανά τον κόσμο ελήφθησαν όταν ευρίσκοντο σε ορισμένο χώρο, όπως σε κάποιο μουσείο και μπορεί εκεί να ευρίσκοντο προσωρινά κατά την διάρκεια μιας έκθεσης, για παράδειγμα και επειδή οι πηγές των φωτογραφιών είναι από εκδόσεις πολλών ετών πριν ,δεν είναι κάτι σίγουρο η θέση των αντικειμένων αυτών το έτος 2014.

Οι φωτογραφίες όταν τα αντικείμενα ευρίσκοντο εκεί .

ΕΘΝΙΚΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ -ΑΘΗΝΑ
ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΟΥΣΕΙΑ ΙΤΑΛΙΑΣ -ΝΕΑΠΟΛΕΩΣ ΒΑΤΙΚΑΝΟΥ ΡΩΜΗΣ
ΜΟΥΣΕΙΟ ΤΟΥ ΛΟΥΒΡΟΥ
ΒΡΕΤΑΝΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ
ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΝΕΑΣ ΥΟΡΚΗΣ
ΜΟΥΣΕΙΟ ΤΕΧΝΗΣ ΒΟΣΤΟΝΗΣ
ΕΘΝΙΚΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΡΟΑΤΙΑΣ
ΑΡΧ. ΜΟΥΣΕΙΟ ΔΕΛΦΩΝ
CLEVELAND MUSEUM OF ART
ΜΟΥΣΕΙΑ ΟΠΟΥ ΑΝΑΦΕΡΟΝΤΑΙ ΣΤΙΣ ΑΝΑΡΤΗΣΕΙΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑΣ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1-ΟΠΟΥ ΑΝΑΦΕΡΕΤΑΙ ΣΤΗΝ ΑΝΑΡΤΗΣΗ

2- Της κ.POZAΣ ΠPOΣKYNHTOΠOYΛOY
Eπιλεγμένη βιβλιογραφία 1
Bοκοτοπούλου 1997.
Calligas 1992, 34-48. Fortsch 1998, 48-54.
Fortsch 2001.
Fuchs - Floren
1987, 51-57, 214-216, 221-226.
Heilmeyer 1979, 110-131.
Herfort-Koch 1986.
Hodkinson 1998, 55-63.
Kαλλιγάς 1980, 10-30.
Kοκκορού-Aλευρά 2002, 123-139.
Rolley 1983, 99-105. Rolley 2003, 77-143.
Stibbe 1996. Stibbe 2000γ. Treister 1996, 40-41, 55-58, 87-88, 199.
Zimmermann 1989, 123-175.

Eπιλεγμένη βιβλιογραφία 2
Bοκοτοπούλου 1997. Fuchs - Floren 1987, 37-44, 295, 301-307. Kαλλιγάς 1974, 99-103.
Kαλλιγάς 1988, 92-97. Mattusch 197, 340-379. Niemeyer 1964, 7-31. de Ridder 1896. Rolley
1983,105-110. Treister 1996, 44-45, 62-63, 201-203. Zimmer 1990,
27-29, 34-38, 60-71, 73, 75-83. Zimmermann 1989, 269-292.