Αθυροστομία και σοφία: ο Σωτάδης από τη Μαρώνεια

Ο Σωτάδης από την Μαρώνεια της Κρήτης έζησε κατά τον 3ο αιώνα π.Χ. Υπήρξε επικεφαλής (κατά το Στράβωνα) ενός ρεύματος σατιρικών ποιητών με το όνομα κιναιδολόγοι [1] ή κιναιδογράφοι. Βιογραφίες του έγραψαν ο γιος του Απολλώνιος και ο Καρύστιος από την Πέργαμο.  Έμεινε διάσημος για το καυστικό του πνεύμα, όταν διακωμώδησε το γάμο του Πτολεμαίου Β' του Φιλάδελφου (285-246 π.Χ.) με την αδερφή του. Για το σκώμμα του όμως πλήρωσε με την ίδια του τη ζωή, αφού εκτελέστηκε στην Καύνο της Μ. Ασίας, όπου είχε καταφύγει εγκαταλείποντας την Αλεξάνδρεια, από το στρατηγό Πάτροκλο με διαταγή του βασιλιά Πτολεμαίου: ο Πάτροκλος τον έκλεισε σε μολύβδινο κιβώτιο και τον έριξε στη θάλασσα.

Από τη Σούδα γνωρίζουμε ότι έγραψε έργα με τίτλους όπως Εις Άιδου κατάβασις, Πρίαπος, Εις Βελεστίχην, Αμαζών. Τα ποιήματά του χαρακτηρίζονται από τους αρχαίους ως φλύακες [2], κίναιδοι ή ιωνικοί λόγοι, γιατί ήταν γραμμένοι στην ιωνική διάλεκτο. Έδωσε το όνομά του στοσωτάδειον, ένα είδος ιωνικού τετράμετρου στίχου για μονοστιχικά απαγγελλόμενα ποιήματα. Το μέτρο αυτό αποτελείται από δύο ίσα δίμετρα κώλα ιωνικών από μείζονος, από τα οποία το πρώτο είναι ακατάληκτο και το δεύτερο καταληκτικό. Μεταξύ τους χωρίζονται με διαίρεση. Έτσι προκύπτει το ακόλουθο μετρικό σχήμα: -΄- υυ -΄-υυ | -΄-υυ-΄υ. Το βασικό αυτό μετρικό σχήμα με αναλύσεις μακρών ή συναιρέσεις βραχέων ή ανακλάσεις μπορεί να πάρει επτά διαφορετικές μορφές.

Μια σειρά αποφθεγμάτων που σώθηκαν με το όνομά του (Σωτάδεια) προέρχονται από συλλογές αποφθεγματικών χωρίων του ποιητή που πλουτίστηκαν με το πέρασμα του χρόνου με πλαστό υλικό.
1. (Ρowell, Collectanea Alexandrina, 238. 1)

(Αθήν. 14. 621 Α:)

Ο ιωνικολόγος [3] ψάλλει τα ποιήματα του Σωτάδη καθώς και τα ποιήματα που γράφτηκαν πριν απ' αυτόν, τα καλούμενα ιωνικά, δηλαδή του Αλέξανδρου του Αιτωλού, του Πύρητος του Μιλήσιου, του Αλέξου και άλλων ποιητών τέτοιου τύπου. Αυτός (ο ιωνικολόγος) καλείται καικιναιδολόγος. Σ' αυτό το είδος άκμασε ο Σωτάδης ο Μαρωνείτης, όπως λέει και ο Καρύστιος ο Περγαμηνός στο σύγγραμμά του γι' αυτόν, καθώς και ο γιος του Σωτάδη Απολλώνιος. Και ο Απολλώνιος έγραψε σύγγραμμα για τα ποιήματα του πατέρα του. Eκεί μπορεί κανείς να δει περιφρονητικά την άκαιρη παρρησία του Σωτάδη, ο οποίος κακολογούσε το Λυσίμαχο το βασιλιά [4] στην Αλεξάνδρεια, ενώ όταν βρισκόταν κοντά στο Λυσίμαχο κακολογούσε τον Πτολεμαίο και τους υπόλοιπους βασιλιάδες σε άλλες πόλεις. Γι' αυτό και έλαχε τη δέουσα τιμωρία. Γιατί έχοντας φύγει με πλοίο από την Αλεξάνδρεια, όπως λέει και ο Ηγήσανδρος στα Υπομνήματά του, και νομίζοντας ότι είχε διαφύγει τον κίνδυνο – είχε πει σε βάρος του βασιλιά Πτολεμαίου πολλά φοβερά πράγματα και τότε που εκείνος παντρεύτηκε την αδερφή του Αρσινόη τού είπε το εξής:

το πουλί σου χώνεις σ' ανόσια τρύπα –

τον έπιασε ο Πάτροκλος, ο στρατηγός του Πτολεμαίου στη νήσο Καύνο και τον έβαλε μέσα σε ένα μολυβένιο αγγείο, τον οδήγησε στο πέλαγος και εκεί τον καταπόντισε.

2. (Ρ, 238. 2)

(Αθήν., ό.π.:)

Η ποίησή του (δηλ. του Σωτάδη) είναι τέτοιου είδους: του Θεόδωρου του αυλητή πατέρας ήταν ο Φιλίνος. Γι' αυτόν ο Σωτάδης έγραψε :

κι εκείνος, του πίσω απόπατου την τρύπα ξεσκεπάζοντας,

μέσα από δενδροφόρο φαράγγι κούφια εκτόξευσε βροντή,

σαν κι εκείνη που γέρικο βόδι του οργώματος αμολά.

3.Άδωνης [5]

(Ρ, 238. 3)

(Ηφαιστ., Εγχειρ. 3:)

Σε στίχο ιωνικό από μείζονος υπάρχει το εξής παράδειγμα από τον Άδωνητου Σωτάδη :

από τις ιστορίες τις παλιές ποια θέλετε ν' ακούσετε;

4.Ιλιάς [6]

α. (Ρ, 239. 4α) [7]

(Ηφαιστ., ό.π. 9:)

Ή δύο βραχείες συλλαβές (συνεκφωνούνται) σε μία βραχεία, πράγμα που συναντάται στα άλλα μέτρα, όπως στο Σωτάδη, στην Ιλιάδατου :

σείοντας δόρυ από μελιά του Πηλίου επάνω από το δεξιό του ώμο.

β. (Ρ, 239. 4β)

(Διον. Αλικ., Περί συνθ. ονομ. 4:)

Αν πάρω πάλι άλλους ομηρικούς στίχους δίχως να προσθέσω ή να αφαιρέσω τίποτα σ' αυτούς και αλλάξω μόνο τη σειρά των λέξεων, θα αποδώσω το τετράμετρο γένος το καλούμενο Ιωνικό............Τέτοιου είδους είναι αυτά εδώ τα Σωτάδεια :

Κι εκείνοι κείτονταν πεθαμένοι στην κορφή  (των νεκρικών) πυρών [8],

σε ξένη γη, αφήνοντας πίσω ορφανά τα τείχη της ιερής Ελλάδας

και το μυχό της πατρικής εστίας τους,

τα εράσμια νιάτα τους και το ωραίο του ήλιου πρόσωπο.

γ. (Ρ, 239. 4γ)

(Στοβ. 1. 1. 9:)

Ο Δίας που της ζωής και του θανάτου το τέλος διαφεντεύει.



5. (Ρ, 240. 5)

(Σούδα στο λήμμα Σωτάδης:) Σωτάδης, Κρητικός, από τη Μαρώνεια, δαιμονισμένος, ιαμβογράφος. Έγραψε φλύακες ή κιναίδους σε ιωνική διάλεκτο. Γιατί καιιωνικοί λόγοι καλούνται αυτοί. Αυτό το είδος ποίησης χρησιμοποίησε και ο Αλέξανδρος ο Αιτωλός και ο Πύρης ο Μιλήσιος και ο Θεόδωρος, ο Τιμοχαρίδας και ο Ξέναρχος. (Του Σωτάδη) υπάρχουν πάρα πολλά έργα, όπως για παράδειγμα Εις Άιδου κατάβασις, Πρίηπος, Βελεστίχη [9], Αμαζών.

6. Σωτάδεια [10]

α. (Ρ, 240. 6)

(Στοβ. 4. 34. 9:)

Κείνος που όμορφος, δίκαιος κι ευτυχισμένος ζει,

μερίδα φθόνου έχει να λαμβάνει ή κατηγόριας.

Είναι πάμπλουτος κανείς; Μια συμφορά τον κυριεύει.

Είναι κανένας ευσεβής; Στον εαυτό του φτώχεια δίνει.

Είναι τεχνίτης μέγας; Τον εαυτό του άτυχο τον έκανε.

Ακόμη κι αν τύχει να ’ναι δίκαιος κριτής στο μέγιστο βαθμό,

άδικο θα τον πει εκείνος που απ’ τη φύση του κατώτερός του είναι.

Είναι κάποιος πλούσιος; Τη μεγάλη πτώση φοβάται.

Είναι ισχυρός; Τη δοκιμασία της αρρώστιας σκιάζεται.

Μια μέρα θλίψη να μη σε βρει μεγάλο κέρδος είναι.

Τι άλλο είμαστε παρά της ποταπής της ύλης γέννημα;

Στοχάσου μόνος τη ζωή να νοιώσεις,

από ποιον γεννήθηκες, ποιος είσαι και τι θα γίνεις πάλι.

 

β. (Ρ, 241. 7) [11]

(Στοβ. 3. 1. 67:)

Αν έχεις σκέψη αγαθή, μακριά σου φεύγει η λύπη.

Μιμήσου το καλό και μέσα στους θνητούς θα μένεις άριστος.

Ο νόμος είναι θεός. Αυτόν πάντοτε τίμα.

Οφείλεις ξένος να 'σαι μ' όσους κακά φρονούνε.

Όπου ζεις καλά παράμενε και θα' σαι σ' όλα ευτυχισμένος.

Να παρατηρείς τα καλά όλων των ανθρώπων. Κι αυτά να τα μιμείσαι.

Τη ρήση την καλή που σου παρέδωσαν καλή να τη φυλάξεις.

Αυτό να σου αρέσει: να μην ατακτείς καθόλου.

Την ησυχία στη ζωή σου πάντοτε να τηρείς.

Ευχήσου στους θεούς να υγιαίνεις για όσο είναι να μείνεις στη ζωή.

γ. (Ρ, 241. 8)

(Στοβ. 3. 1. 66:)

Της τύχης το μέγιστο πρέπει σαν να' ναι το ελάχιστο να βλέπεις.

Εκείνο που δεν έχεις να μη θέλεις. Γιατί δεν είν’ δικό σου.

Και τα δυο σταθερότητα δε γνωρίζουν. Γιατί τίποτε στη θέση του δε μένει.

Αν είσαι πλούσιος και κάθε μέρα το πιο πολύ στοχεύεις,

τόσο είσαι πιο φτωχός, όσο περισσότερα κατέχεις.

Όσα ζητάει ο φτωχός ακόμη πιο πολύ ο πλούσιος ζητάει:

ίσες είναι οι μέριμνες που έχουν οι ψυχές τους.

δ. (Ρ, 241. 9)

(Στοβ. 3. 22. 26:)

Αν κι έχεις γεννηθεί βασιλιάς, σαν θνητός άκουσέ με.

Αν φτύνεις πολύ, σε κατέχει περισσή η φλεγμονή.

Αν φοράς ωραία ρούχα, αυτά πριν από σένα το πρόβατο τα είχε.

Αν χρυσά κοσμήματα φοράς, αυτό της τύχης είναι κόρδωμα.

Αν είσαι πλούσιος, τούτο για άγνωστο χρόνο είναι ισχύς.

Αν είσαι αλαζών, τούτο της ανοησίας είναι έπαρση.

Αν όμως σωφρονείς, τούτο των θεών δώρο είναι.

Η σωφροσύνη είναι παρούσα, αν είσαι μετρημένος.

ε. (Ρ, 242. 10)

(Στοβ. 4. 39. 13:)

Ο πένης ελεείται, ο πλούσιος φθονείται,

μα ο βίος που 'χει με μέτρο αναμίξει φτώχεια και πλούτο δίκαιος είναι:

είναι η αυτάρκεια σ' όλα μια δίκαιη ηδονή.

ζ. (Ρ, 242. 11)

(Στοβ. 4. 44. 32:)

Πολλές φορές, όταν κανείς αδικείται, την ώρα της αδικίας

ανέχεται κάποιον με τον οποίο δε θέλει να μαλώσει.

η. (Ρ, 242. 12)

(Στοβ. 4. 51. 11:)

Πώς διαλύεται το σώμα; Με την αναχώρηση του πνεύματος.

θ. (Ρ, 242. 13)

(Στοβ. 4. 52b. 31:)

Όλων των ανθρώπων λιμάνι ο θάνατος είναι.



ι. (Ρ, 242. 14)

(Στοβ. 1. 1. 24:)

Τι είναι τέλος πάντων θεός; Ο νους. Και τι ο νους; Φρόνηση είναι.

Τον Ζήνα να θεωρείς εκείνον που μας δίνει την αιώνια ζωή [12].



ια. (Ρ, 243. 15)

(Στοβ. 4. 34. 8:)

Ο ίδιος ο παντογενής Αιών, ο τα πάντα γεννών,

δίκαια δεν κρίνει του καθένα τις πράξεις.

Γιατί και στη γη τα κακά αιώνια γεννήθηκαν

και πάντα με τα μεγάλα κακά χαίρεται ο κόσμος [13].

Όλοι αυτοί που κάτι παραπάνω να βρούνε θελήσανε

ή κάποιο έξυπνο έργο ή μάθημα σοφό,

αυτοί κακό στο θάνατο τέλος βρήκανε,

απ' το γεννήτορα κόσμο κακοπαθαίνοντας.

Το Σωκράτη ο κόσμος τον έκανε σοφό

και ο κόσμος με τρόπο κακό το Σωκράτη θανάτωσε,

αφού στη φυλακή πέθανε εντός το κώνειο πίνοντας.

Χταπόδι ωμό τρώγοντας πέθανε ο Διογένης.

Στον Αισχύλο που έγραφε κάτι στο κεφάλι χελώνα τού έπεσε [14].

Ο Σοφοκλής ρώγα τρώγοντας σταφυλιού πνίγηκε και πέθανε.

Τα θρακιώτικα σκυλιά τον Ευριπίδη έφαγαν [15].

Το θεϊκό τον Όμηρο λιμός αφάνισε.





[1] Αυτοί που λένε κακοήθειες, αισχρολογούν (< κίναιδος = αισχρός κακοήθης).

[2] Είδος κατωιταλιώτικης φάρσας που γύρω στα 300 π.Χ. απέκτησε φιλολογικότερη μορφή και λεγόταν και ιλαροτραγωδία. Φαίνεται να αποτελούσε είδος παρωδίας του μύθου.

[3] Αυτός που γράφει σε ιωνική διάλεκτο.

[4] Ο Λυσίμαχος ήταν βασιλιάς αρχικά της Θράκης και κατόπιν και της Μακεδονίας. Φίλος του Μ. Αλεξάνδρου πήρε το 305 π.Χ. τον τίτλο του βασιλιά. Στη μεγαλύτερή του ισχύ έφτασε το 284 π.Χ., όταν το βασίλειό του εκτεινόταν από τον Ταύρο της Μ. Ασίας ως το Δούναβη,  την Πίνδο και τις Παγασές της Θεσσαλίας. Ο Λυσίμαχος σκοτώθηκε στο Κουροπέδιο της Μ. Ασίας το Φεβρουάριο του 281 π.Χ. σε μάχη κατά του βασιλιά της Συρίας Σελεύκου.

[5] Το περιεχόμενο του ποιήματος είναι άγνωστο. Προφανώς θα ανέπτυσσε κάποια μορφή του μύθου αυτού του θνήσκοντος θεού και του έρωτα της Αφροδίτης για εκείνον.

[6] Στο ποίημά του αυτό, γραμμένο σε σωτάδεια μέτρα (βλ. παραπ.), ο Σωτάδης παραλλάζει γνωστούς στίχους από την Ιλιάδα του Ομήρου, προσαρμόζοντάς τους στο δικό του μετρικό σύστημα. Το ακριβές περιεχόμενο του ποιήματος είναι άγνωστο.

[7] Το απόσπασμα αποτελεί παραλλαγή του στίχου της Ιλιάδος Χ 133, όπου παρουσιάζεται ο Αχιλλέας να ορμά στον Έκτορα σείοντας ένα δόρυ.

[8] Πβ. Ιλ.Α 52, όπου γίνεται λόγους για τους νεκρούς από το λοιμό που έστειλε ο Απόλλωνας στους Έλληνες, για να τους τιμωρήσει για την ασέβειά τους προς τον ιερέα του Χρύση. Όλο το τετράστιχο του Σωτάδη σαφηνίζει κατά πάσα πιθανότητα αυτό το στίχο.

[9] Ερωμένη του βασιλιά Πτολεμαίου.

[10] Στίχοι που παραδίδονται στο Στοβαίο με την ένδειξη Σωτάδου. Εξαιτίας του γεγονότος ότι διαφέρουν σε ένα βαθμό γλωσσικά, υφολογικά και νοηματικά από τα αποσπάσματα του ποιητή που μας είναι γνωστά από τον Αθήναιο, κατατάσσονται συνήθως σε μια ξεχωριστή ομάδα με τον τίτλο Σωτάδεια.

[11] Οι στίχοι που ακολουθούν είναι γραμμένοι κατά στοιχείον, δηλαδή κάθε στίχος ολοκληρώνει στα όρια του και ένα γνωμικό.

[12] Ζήνα είναι παράλληλος τύπος του ονόματος του Διός (ονομ. Ζευς) αντί της συνηθέστερης αιτιατικής Δία. Ο λόγος για τον οποίο τον χρησιμοποιεί εδώ ο ποιητής είναι για να κάνει λογοπαίγνιο με τη λέξη ζωή. Έτσι ο Δίας, ο ύψιστος θεός, είναι και εκ του ονόματός του χορηγός της αιώνιας ζωής. Ανάλογες ήταν και οι απόψεις των Στωικών.

[13] Ο κόσμος όχι με την έννοια του πλήθους των ανθρώπων, αλλά με την έννοια της ρυθμισμένης τάξης του σύμπαντος και εν τέλει του ίδιου του σύμπαντος.

[14] Σύμφωνα με μια ανεκδοτολογικού τύπου παράδοση της αρχαιότητας ο Αισχύλος πέθανε, όταν τον χτύπησε στο κεφάλι η χελώνα που άφησε να πέσει από ψηλά ένας αετός περνώντας το φαλακρό κεφάλι του ποιητή για πέτρα.

[15] Όταν ο Ευριπίδης κατέφυγε, πικραμένος για την αντιπάθεια των Αθηναίων προς το πρόσωπό του, στην αυλή του βασιλιά της Μακεδονίας Αρχέλαου, λέγεται ότι τον κατασπάραξαν σκυλιά για τον ακόλουθο λόγο: ο Ευριπίδης είχε μεσολαβήσει στο βασιλιά Αρχέλαο να μην τιμωρηθούν κάποιοι κυνηγοί, οι οποίοι είχαν θανατώσει τη μάνα αυτών των σκύλων, και σε μια πράξη αντεκδίκησης τα ζώα τον κατασπάραξαν.



Σταύρος Γκιργκένης Διδάκτορας κλασικής φιλολογίας

-heterophoton.blogspot.gr