Ο διαφωτιστής Κοσμάς ο Αιτωλός

Από το βιβλίο «Τα ταξίδια της Φηγού» Τόμος ΙΙ, 2016

Η ελληνική και ξένη βιβλιογραφία προσεγγίζει τον Πάτρο Κοσμά τον Αιτωλό, περισσότερο ως ένα διαφωτιστή, παρά ως κληρικό. Μαθητής του Ευγένιου Βούλγαρη, ενός από τους μεγαλύτερους διανοούμενους στο χώρο-χρόνο της Ηπείρου, είναι αναμφίβολα ο στυλοβάτης του λόγιου και λαϊκού διαφωτισμού ως προς την ελληνική εθνότητα, για την ανύψωση της πνευματικής και μορφωτικής στάθμης των υπόδουλων Ελλήνων. Η μεγαλειώδης αποστολή του Κοσμά του Αιτωλού οφείλεται στον Πατριάρχη Σεραφείμ το Β’

(Ο Πατριάρχης Σεραφείμ ο Β’. γεννήθηκε στο Δέλβινο στις αρχές του 18ου αιώνα σε αριστοκρατική οικογένεια. Πίστευε ότι μόνο η Ρωσία θα συνέβαλε αποτελεσματικά στην απελευθέρωση του Γένους.
Δεν έκρυβε διόλου τα αισθήματά του και όταν ήταν Πατριάρχης (1757-1761). Η προκλητική του συμπεριφορά προς την Υψηλή Πύλη, ανάγκασε το Σουλτάνο να τον εξορίσει στο Άγιον Όρος. Ούτε, όμως, εδώ ησύχασε. Πρωτοστάτησε στην άτυχη επανάσταση των Ορλόφ και μετά την αποτυχία της κατέφυγε στη Ρωσία, όπου και πέθανε το 1779, την ίδια χρονιά με τον ευνοούμενό του Πάτρο Κοσμά.)

Ο Πάτρο Κοσμάς έβλεπε με διορατικότητα ότι η απαιδευσία των συμπατριωτών του αποτελούσε τον μεγαλύτερο κίνδυνο για τον αφανισμό του Γένους. Κατάφερνε με τη φυσιολογική επιδεξιότητα του λόγου του να πύρωνε τις καρδιές των πιστών, να λύγιζε και να έστρεφε με το μέρος του τους σκληρούς αντιπάλους του. Ήξερε να επικοινωνεί άνετα με τις υψηλές επίσημες προσωπικότητες, όπως και με τον απλό Έλληνα και να αντιστάθμιζε στο έργο του τις γενικότερες εξελίξεις και συγκυρίες με τους στόχους του για την αυτογνωσία και αφύπνιση των υπόδουλων Ελλήνων. Είναι ο άνθρωπος, η δύναμη στην πίστη του οποίου, προικισμένη με την πρέπουσα μόρφωση και φιλοπατρία, μετατράπηκε σε απροσπέλαστη δύναμη για την αναχαίτιση αυτοκρατορικών σχεδιασμών κατά των απροστάτευτων ομογενών του.

Οι διαπιστώσεις στις αλλεπάλληλες περιοδείες του στην Βόρεια και Νότια Ήπειρο, για το μέγεθος της τυραννικής τουρκικής εξουσίας και της καταπίεσης Αλβανών μουσουλμάνων εξουσιαστών, καθώς και το αμείωτο κύμα εξισλαμισμών, που εκείνοι από κοινού υποκινούσαν και υπαγόρευαν, δεν τον αποκάρδιωναν. Δεν τον απογοήτευσε ούτε το γεγονός ότι οι περιοδείες του στην Ήπειρο συνέπεσαν χρονικά με τις τραγικές επιπτώσεις μετά τα Ορλωφικά (1770) (την περίοδο αυτή η Μοσχόπολη δέχτηκε το πρώτο και ουσιαστικό καταστρεπτικό πλήγμα από τους Τούρκους και Αλβανούς μουσουλμάνους), και τον ρωσσοτουρκικό πόλεμο (1768-74). Στις διδαχές του κήρυττε με πάθος ότι «το σχολείο ανοίγει την εκκλησία», όπου «μανθάνομεν τι είναι θεός, τι είναι η Αγία Τριάς, τι είναι ο άγγελος, τι είναι η αρετή, τι είναι δαίμονες, τι είναι η κόλασης». Οι διδαχές του αποτελούσαν «την λαϊκή κοσμοθεωρία της εποχής».

Ο Πάτρο Κοσμάς μέσα από την ιδιότητα του μοναχού, άνοιξε περισσότερα σχολεία πάρα εκκλησίες, εφόσον μεριμνά του ήταν ώστε κάθε χωριό να είχε το σχολείο του. Άνοιξε σχολεία και εκκλησίες μέσα από την ενθουσιώδη συμμετοχή και χρηματοδότηση των απλών Ελλήνων, οι οποίοι, κυρίως οι γυναίκες, δώριζαν ακόμα τα χρυσαφικά τους και τα οικογενειακά κειμήλια.

Ο Άγιος Κοσμάς, γράφει ο Κερκυραίος Κόμης Δημήτριος Μαμωνάς, ο οποίος με εντολή του γενικού προνοητή των Ιονίων νήσων da Mar, κατασκόπευε τον Άγιο μόνιμα «έφθασε μέχρι το σημείο, ώστε να κάμη τους Τούρκους βαθμοφόρους να συνεισφέρουν τον οβολόν των υπέρ των αγαθοεργών τούτων ιδρυμάτων». Ακριβώς εδώ έγκειται και η εύνοια που απόσπασε από τον Αλή πασά των Ιωαννίνων, ο οποίος μετά τον απαγχονισμό του Αγίου έκτισε μοναστήρι στη μνήμη του Έλληνα αγίου, μάλιστα σε εντελώς αρχαιοελληνικό ρυθμό.

Η παρουσία του ήταν μια ακατάπαυτη παραίνεση ελληνικότητας, ηθικών και θρησκευτικών αξιών, μια παρόρμηση για την εσωτερική συνοχή της κλειστής ελληνικής μικροκοινωνίας κατά της τουρκοκρατίας και αλβανοκρατίας. Η παρέμβασή του ήταν αποφασιστική μέχρι ακόμα και την οργάνωση του χώρου των ελληνικών κοινοτήτων, ενισχύοντας την ορθόδοξη ταυτότητά τους. Ο Πάτρο Κοσμάς δίδαξε στην Ήπειρο ώστε τα ελληνικά χωριά να έχουν σχολείο, αλλά και να περιβάλλονται από εκκλησίες και παρεκκλήσια ως αμυντικά θρησκευτικά σχήματα, όπου στην υψηλότερη κορυφή να δεσπόζει ο προφήτης Ηλίας.

Η ισχύ της αγαθοεργίας υπέρ του έθνους του Αγίου Κοσμά μπορεί να διαπιστωθεί μετά την 23η Αυγούστου 1779, μέρα θανάτωσής του, υποκινούμενης από τους Εβραίους της περιοχής του Βερατίου. Ο Πάτρο Κοσμάς δεν μπήκε απλώς στην αθανασία του Αγίου, αλλά έγινε ο ζωντανός μύθος προσανατολισμού της προσωπικής και συλλογικής συμπεριφοράς των σκλαβωμένων Ελλήνων, διέποντας μάλιστα και τους χρόνους των μετέπειτα γενεών.

Παναγιώτης Μπάρκας