Ίων Δραγούμης ο Ευπατρίδης πολιτικός (1878 – 31 Ιουλίου 1920)

Της Δήμητρας Ρετσινά-Φωτεινίδου,
Φιλολόγου– Μ.Α. Πολιτικής Φιλοσοφίας Α.Π.Θ.

«Τα έθνη δεν αξίζουν μόνο με το να μένουν έθνη, αν δεν είναι συνάμα ζύμη για τη δημιουργία ξεχωριστών ανθρώπων και πολιτισμών. Όλα τα έθνη δεν βρίσκουν το προζύμι που χρειάζεται για να ζωντανέψουν έναν πολιτισμό δικό τους. Μα οι Έλληνες διατήρησαν πάντα το εθνικό εγώ τους, φάνηκαν άξιοι να δημιουργούν κοπαδιαστά πολιτισμούς από τότε που φανερώθηκαν σαν έθνος ανάμεσα στα έθνη. Τι εμποδίζει τους τωρινούς Έλληνες να κουνηθούν σαν έθνος και να δημιουργήσουν; Ό,τι και να είναι αυτό πρέπει να λείψη από τη μέση».

Αυτά έγραφε το 1911 ο Ίων Δραγούμης στο αυτοβιογραφικό του λογοτεχνικό έργο «Όσοι Ζωντανοί» περιγράφοντας την πολιτική κατάσταση του καιρού του…

Γεννημένος τον Σεπτέμβριο του 1878 στην Αθήνα με καταγωγή από το Βογατσικό της Μακεδονίας ο Ίων Δραγούμης πρωταγωνίστησε στην πολιτική ζωή της Ελλάδος και χωρίς να είναι ο ίδιος φανατικός προκάλεσε με τις ιδέες και την πένα του τον φθόνο των πολιτικών του αντιπάλων. Τον εκτέλεσαν εν ψυχρώ και χωρίς κανένα δικαίωμα μέσα στο κέντρο της Αθήνας (στην οδό Βασιλίσσης Σοφίας) στις 31 Ιουλίου 1920. Τα βενιζελικά τάγματα ασφαλείας –προσωπικοί φρουροί του Ελ. Βενιζέλου- με διοικητή τον σκληρό Κρητικό Παύλο Γύπαρη ήταν οι εκτελεστές του ανδρός. Ηθική αυτουργία αποδόθηκε στον Εμμανουήλ Μπενάκη, συνεργάτη του Βενιζέλου, πολιτικό αντίπαλο του Δραγούμη και πατέρα της Πηνελόπης Μπενάκη Δέλτα, με την οποία ο Δραγούμης διατηρούσε μια ερωτική φιλία από το 1905.

Ο Ίων Δραγούμης ήταν ευπατρίδης διπλωμάτης και πολιτικός με γνήσιο αριστοκρατικό ήθος λόγω ιδιοσυγκρασίας, καταγωγής και παιδείας. Πατέρας του ήταν ο Στέφανος Δραγούμης, πρωθυπουργός μετά το κίνημα του 1909 στο Γουδί. Ο Ίων είχε υψηλά εθνικά ιδανικά, οργάνωσε τον Μακεδονικό Αγώνα από τη θέση του προξενικού υπαλλήλου στις πόλεις Μοναστήρι, Πύργο, Φιλιππούπολη και ίδρυσε μαζί με τον Αθανάσιο Σουλιώτη Νικολαϊδη την «Οργάνωση Κωνσταντινουπόλεως» (1907-1912).

Κοινό όραμα των δύο φίλων ήταν η δημιουργία ενός μεγάλου Ανατολικού Ελληνικού Κράτους που θα συμπεριλάμβανε όλους τους λαούς ισότιμα με το ελληνικό- ιωνικό στοιχείο να είναι primus inter pares. Φυσικά ακόμη ο ελληνισμός ήταν ακόμη ακμαιότατος στη Μ. Ασία, στον Πόντο και στην Κωνσταντινούπολη, όπου ο Ίων είχε διοριστεί ανώτατος διπλωματικός υπάλληλος.

Ο Δραγούμης υπηρέτησε ως Α‘ Γραμματέας στο Γενικό Προξενείο Αλεξάνδρειας Αιγύπτου, όπου γνώρισε τον ποιητή Κωνσταντίνο Καβάφη και την γεννημένη στην Αλεξάνδρεια Πηνελόπη Μπενάκη Δέλτα. Η αγαπημένη συγγραφέας των παιδιών, που εμπνεύστηκε τα έργα της από τον Μακεδονικό Αγώνα και τη Βυζαντινή ιστορία, είχε αναπτύξει μια έντονη ερωτική φιλία με τον Δραγούμη, η οποία θεωρήθηκε σκανδαλώδης. Η Πηνελόπη Δέλτα δεν εγκατέλειψε την οικογένειά της, φορούσε, όμως, μαύρα ρούχα διαρκώς, συνήθεια που εκδήλωνε τη μελαγχολία και την πικρή διαίσθησή της…

Ο Παύλος Μελάς ήταν γαμπρός του Ίωνα, σύζυγος της αδελφής του Ναταλίας. Όταν τον Οκτώβριο του 1904 εχθρικό βόλι σκοτώνει τον Παύλο Μελά στην Στάτιστα της Μακεδονίας ο ελληνικός κόσμος ξεσηκώνεται και το Μακεδονικό γίνεται πια επίσημη υπόθεση του ελληνικού κράτους. Ο Ίων Δραγούμης δημοσιεύει το βιβλίο του «Μαρτύρων και Ηρώων Αίμα» με το ψευδώνυμο Ίδας. Το έργο του τάραξε την ελληνική κοινωνία αλλά το υπουργείο εξωτερικών τον μετέθεσε σε πρεσβεία εκτός των Βαλκανίων!

Στο «Μαρτύρων και Ηρώων Αίμα» διαβάζουμε τη μαρτυρία από τον ίδιο τον εμψυχωτή του Μακεδονικού Αγώνα, τον Ίωνα: «Του Προφήτη Ηλία ήταν η μέρα που είχε ορίσει το κομιτάτο για το σηκωμό. Οι Βούλγαρες δασκάλισσες του Περλεπέ έρραψαν μια σημαία και κέντησαν επάνω με χρυσά γράμματα τα ονόματα ένδεκα πολιτειών της Μακεδονίας που σκόπευαν να τις πάρουν οι Βούλγαροι. Τη νύχτα έφεγγαν μεγάλες φωτιές γύρω στο Μοναστήρι και σε όλον τον κάμπο και αχολογούσαν βρόντοι τουφεκιών κι άλλες ταραχές…

Αγωγιάτες που έρχονταν από τον Περλεπέ έλεγαν πως οι Βούλγαροι μπήκαν στο Κρούσοβο και οι [Τούρκοι] στρατιώτες που ήταν μέσα έφυγαν. Άλλοι Βούλγαροι πέρασαν νύχτα από τη Ρέσνα ρίχνοντας δυναμίτες... και σε άλλα χωριά έσφαζαν ανθρώπους ή ανάγκαζαν τους χωριανούς να τους ακολουθήσουν με τα γυναικόπαιδα… Στο Κρούσοβο μπήκαν οι Βούλγαροι και στη συνέχεια έγινε στάχτη από τους Τούρκους με σφαγές των ντόπιων Ελλήνων και τότε συνταράχθηκε ο Ελληνισμός όλος!

Ένας γέρο Καστοριανός, την ημέρα που μπήκαν οι Βούλγαροι στην Κλεισούρα και οι Τούρκοι άρχισαν να σφάζουν Έλληνες μές στην Καστοριά, σταυροκοπήθηκε και είπε: Κύριε, όπλον κατά του διαβόλου τον σταυρόν ημίν δέδωκας. Μα τα ξόρκια και οι σταυροί δεν έδιωχναν τους διαβολισμένους από την Κλεισούρα, ως που ένα πρωί βγήκε όλος ο στρατός με κανόνια και ιππικό στο Μαύροβο και από κει πήρε τον ανήφορο. Μόλις άρχισαν τις κανονιές οι Τούρκοι, οι Βούλγαροι ρίχνοντας μερικές τουφεκιές σκόρπισαν στο βουνό, και ο στρατός μπήκε ελεύθερα στην Κλεισούρα…»

Ο Δραγούμης αναφέρεται στη σφαγή των Ελλήνων στο Κρούσοβο της Πελαγονίας (Μακεδονίας), την κωμόπολη που μαζί με το Μοναστήρι και την Βυζαντινή Αχρίδα κ.ά. ανήκουν σήμερα στο κράτος των Σκοπίων. Όλη αυτή η περιοχή του γειτονικού μας κράτους είναι η ιστορική και γεωγραφική Μακεδονία, η οποία κατοικούνταν σε πολλές περιοχές και πόλεις από πληθυσμό κατά 90% ελληνικό και ανεπτυγμένο οικονομικά και πολιτιστικά. Πολλοί Έλληνες ήταν βλαχόφωνοι ή σλαβόφωνοι. Είχαν όμως ελληνική καταγωγή και ελληνική εθνική συνείδηση.

Για τη σφαγή στο Κρούσοβο μιλούν και οι ξένοι περιηγητές: «The Iliden revolt by the Bulgarians was decided to take place at the Greek village Krusovo in order to suffer the Turkish fury. The revolt ended with a Greek slaughter by the Turks and became the reason for the Macedonian Struggle to begin».

Ο Δραγούμης έλαβε μέρος στον Α ’Βαλκανικό πόλεμο αποσπασθείς στο επιτελείο του διαδόχου βασιλέα Κωνσταντίνου και μετείχε στην επιτροπή που διαπραγματεύθηκε την παράδοση της Θεσσαλονίκης στους Έλληνες στις 26/27 Οκτωβρίου 1912. Ήταν ο πρώτος Έλληνας που ύψωσε την ελληνική σημαία στο Δημαρχείο της Θεσσαλονίκης. Το 1913 τίθεται σε διαθεσιμότητα από το διπλωματικό σώμα γιατί ενέκρινε την ένωση του Καστελόριζου με την Ελλάδα χωρίς προηγούμενη συνεννόηση με το αρμόδιο υπουργείο. Είχε οργανώσει μια επιτροπή Δωδεκανησίων, η οποία ζήτησε από την Ιταλική κυβέρνηση κατοχής να παραδώσουν τα νησιά στην Ελλάδα. Εκείνη τη χρονιά έγραψε και το βιβλίο του «Ελληνικός Πολιτισμός».

Η Πηνελόπη Δέλτα διασώζει ένα μεγάλο μέρος των Ημερολογίων του Ίωνος Δραγούμη μέσα από το Χειρόγραφο που έγραψε η ίδια (επιμελημένη έκδοση Αλ. Π. Ζάννα, 1929). Ο Ίων ήταν υποψήφιος ανεξάρτητος βουλευτής το 1915. Τότε στην περιοδεία του στη Φλώρινα τον ρώτησε κάποιος: «Δουλεύεις εθνικά ή εκλογικά;» και του απαντά: «Δουλεύω ανθρώπινα. Τι θα πει εθνικά και τι εκλογικά; Δεν εργάζομαι ούτε έτσι ούτε αλλιώς. Είμαι άνθρωπος πρώτα απ’ όλα και τελευταία». Στις εκλογές του Μαϊου 1915 αποτυχαίνει. Εκλέγεται όμως ανεξάρτητος βουλευτής τον Αύγουστο του ίδιου έτους. Στα χρόνια 1917–1919 εξορίστηκε από το βενιζελικό καθεστώς στην Κορσική και στη Σκόπελο. Ο Εθνικός Διχασμός και ο Γαλλικός παράγων (Αρμοστής Σάρλ Ζονάρ) φανάτισαν τους Έλληνες.

Δεν προλαβαίνει να χαρεί την επάνοδό του στην Αθήνα… Προφητεύει ο ίδιος το τέλος του στα Ημερολόγιά του: «Φαντάζομαι πως μετά λίγα χρόνια, ή θα βρεθώ μπλεγμένος και σκοτωμένος κάπου στη Μακεδονία, υποθέτω στο Μοναστήρι ή στο Περιστέρι – στα πιο αγαπημένα μου λημέρια... Θα ξενιτευτώ ή θα πεθάνω νωρίς, όπως είπα. Τέτοιο τέλος προλέγω στον εαυτό μου» (Ίων Δραγούμης, Φύλλα Ημερολογίου Ε’ 1913-1917, σελ. 126)

Δήμητρα Ρετσινά-Φωτεινίδου