ΜΙΑ ΜΙΚΡΗ ΣΠΑΡΤΗ ΜΑΚΡΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΟΙ ΑΙΟΛΙΔΕΣ ΝΗΣΟΙ

Το περίφημο «αγγείο του Αριστόνοθου» (περί το 700-660 π Χ ), το οποίο κατασκευάσθηκε στη Μεγάλη Ελλάδα από τον Αριστόνοθο  και ανακαλύφθηκε στην Καίρη της Ετρουρίας.

Οι Λιπάρες ή Αιολίδες νήσοι είναι μία συστάδα μικρών νησιών της Σικελίας, βορειοδυτικώς του Στενού της Μεσσήνης. Σε αυτό το άρθρο θα ασχοληθώ με μία άγνωστη πτυχή της Ιστορίας τους η οποία αφορά ένα ενδιαφέρον επεισόδιο του αρχαίου ελληνικού αποικισμού.

Το 580 π.Χ. στη Σικελία, οι Σελινούντιοι παραιτήθηκαν οριστικά από τη διεκδίκηση

διαμφισβητουμένων εδαφών έναντι της Γέλας (στα οποία εδάφη ιδρύθηκε ο Ακράγας) με αντάλλαγμα την ενίσχυση τους με Δωριείς αποίκους, προερχόμενους από τη Ρόδο και τη μικρασιατική πόλη Κνίδο, οι οποίοι έφθασαν στη δυτική Σικελία μέσω της Γέλας.
Ο ηγέτης των Ροδίων και Κνιδίων αποίκων, Πένταθλος, ήταν Κνίδιος, όπως και οι περισσότεροι άνδρες του.

Η αγγειογραφία της ναυμαχίας στην  εικόνα από το «αγγείο του Αριστόνοθου», μας δίνει μία πολύ καλή αναπαράσταση των πλοίων που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες και οι Ετρούσκοι (Τυρρηνοί) θαλασσομάχοι (σχεδόν όμοια), όπως και τον τρόπο πολέμου στη θάλασσα κατά την περίοδο της ακμής των Αιολίδων νήσων (Αρχαϊκή περίοδος).

Οι Σελινούντιοι χρησιμοποίησαν τους Κνιδίους και Ροδίους στον πόλεμο εναντίον των Ελύμων και των Φοινίκων εχθρών τους. Τους βοήθησαν να ιδρύσουν νέα ελληνική αποικία, στο ακρωτήριο Λιλύβαιο, μόλις 10 χιλιόμετρα νοτίως της Μοτύης.
Προσπαθούσαν να αντιπαραθέσουν μια νέα δωρική δύναμη έναντι της Μοτύης, κύριας καρχηδονιακής αποικίας στο νησί, και της Καρχηδόνας, ενώ οι ίδιοι θα ασχολούνταν με την υποταγή της Έγεστας η οποία αντιστεκόταν επίμονα στην επέκταση τους.

Οι Σελινούντιοι, οι Κνίδιοι και οι Ρόδιοι ένωσαν τις δυνάμεις τους εναντίον των Ελύμων, των Σικελο-Φοινίκων (Σημ.ΑΡΧ- οι Φοίνικες που δεν ήταν από την Καρχηδόνα ) και των Καρχηδονίων.( Σημ.ΑΡΧ-Ανάμιξη κυρίως Β.Αφρικανικών φυλών και Φοινίκων της Τύρου )
Ο Διόδωρος ο Σικελιώτης αναφέρει ότι η κύρια μάχη ανάμεσα στους δύο συνασπισμούς δόθηκε πλησίον του Λιλύβαιου, προφανώς στην ενδοχώρα ανάμεσα στον Σελινούντα και την Έγεστα (ή Σέγεστα). Ο Πένταθλος σκοτώθηκε, οι Έλληνες ηττήθηκαν (580/576 π.Χ.) ενώ αμέσως μετά οι Έλυμοι και οι Καρχηδόνιοι επιτέθηκαν εναντίον του Λιλύβαιου και εκδίωξαν από εκεί τους Κνιδίους και τους Ροδίους.

Σύγχρονη αναπαράσταση σε ιταλικό αρχαιολογικό μουσείο, της πλώρης ενός ετρουσκικού (Τυρρηνικού )πολεμικού. Παρατηρούμε την ομοιότητα του με τα αντίστοιχα ελληνικά πολεμικά (χρησιμοποιούμενα και από τους Λιπαραίους). Οποιοσδήποτε ναυπηγικός νεωτερισμός της κυρίως Ελλάδας ή της Μεγάλης Ελλάδας υιοθετείτο σχεδόν αμέσως από τους Ετρούσκους. (Τυρρηνοί)

Οι Κνίδιοι και οι Ρόδιοι πρόσφυγες του Λιλύβαιου έπλευσαν κατά μήκος της βόρειας ακτής της Σικελίας καταλήγοντας στις Λιπάρες ή Αιολίδες. Εγκαταστάθηκαν στη μεγαλύτερη από αυτές, τη Λιπάρα ή Μελιγουνίδα, όπου ίδρυσαν την πόλη τους ενσωματώνοντας τους γηγενείς Σικελούς (Σικουλους), ενώ χρησιμοποίησαν τα εδάφη των άλλων νησίδων ως καλλιεργήσιμη γη.

Το κάστρο στα Λίπαρα πιθανά  πάνω στα ερείπια της αρχαίας Ελληνικής πόλεως

Η κατάκτηση των Αιολίδων από τους Έλληνες αποτέλεσε απειλή για τους Ετρούσκους ή Τυρρηνούς, το ισχυρό ναυτικό των οποίων κυριαρχούσε έως τη θαλάσσια περιοχή των αναφερομένων νήσων.
Οι Ετρούσκοι εμπορεύονταν με τις ιταλιωτικές ελληνικές αποικίες ενώ ταυτοχρόνως διενεργούσαν πειρατεία εις βάρος των εμπορικών πλοίων άλλων ελληνικών πόλεων.

Οι Λιπαραίοι έκαναν το ίδιο στα ετρουσκικά σκάφη, εφορμώντας από τα νησιά τους. Το πλήγμα για το εμπόριο των Ετρούσκων (Τυρρηνών) ήταν μεγάλο επειδή τα πλοία τους δεν μπορούσαν πλέον ούτε να πλησιάσουν το Στενό της Μεσσήνης προκειμένου να εμπορευθούν απευθείας με τις πλούσιες χώρες της ανατολικής Μεσογείου.
Οι Ετρούσκοι (Τυρρηνοί) έστειλαν πολεμικούς στόλους εναντίον των Λιπαραίων οι οποίοι μετατράπηκαν σε κοινωνία «σπαρτιατικού τύπου» προκειμένου να αντιμετωπίσουν την απειλή.
Οι μάχιμοι Λιπαραίοι απασχολούνταν μονίμως με την υπηρεσία στον στόλο ο οποίος ισχυροποιήθηκε περισσότερο με τη ναυπήγηση νέων πλοίων.
Οι άνδρες συνέτρωγαν σε ιδιαίτερα μέρη («συσσίτια» ή «φιδίτια») κατά το πρότυπο της Σπάρτης και των κρητικών πόλεων-κρατών.

Εξάλλου το κράτος της Λιπάρας ήταν δωρικό και το μεγαλύτερο μέρος των κατοίκων του, δηλαδή οι Κνίδιοι άποικοι, είχε καταγωγή από τη Λακωνία επειδή η Κνίδος ήταν παλαιά σπαρτιατική αποικία. Έτσι η Λιπάρα ήταν ουσιαστικά μία σπαρτιατική αποικία «δευτέρας γενεάς».
Οι άμαχοι Λιπαραίοι ασχολούνταν με την παραγωγή προκειμένου να συντηρούν τις ισχυρές ναυτικές δυνάμεις. Υπήρχε κοινοκτημοσύνη των γαιών.
Αργότερα αυτές αναδιανέμονταν σε κλήρους ανά 20 χρόνια. Με αυτόν τον τρόπο δημιουργήθηκε μια στιβαρή, καλά οργανωμένη και κατεξοχήν στρατιωτική κοινωνία, μια μικρογραφία της Σπάρτης πολύ μακριά από την Ελλάδα για τα αρχαία δεδομένα, στο μακρινό Τυρρηνικό πέλαγος.
Με αυτή την οργάνωση, οι Λιπαραίοι πέτυχαν πολλές νίκες εναντίον των ετρουσκικών στόλων.

Χάρτης της αρχαίας Σικελίας και νότιας ιταλικής . Στο κέντρο  διακρίνονται οι Αιολίδες ή Λιπάρες Νήσοι και το άστυ τους, η Λιπάρα

Ωστόσο οι επίμονοι αλλά ολιγάριθμοι Λιπαραίοι δεν μπορούσαν να απωθήσουν μόνοι τους τούς Ετρούσκους, Φοίνικες αλλά και Έλληνες επιδρομείς και πειρατές που συνέχισαν να καταφθάνουν. Θεωρείται βέβαιο ότι δεν βοηθήθηκαν σημαντικά από τις γειτονικές ελληνικές πόλεις της Σικελίας ή της Ιταλίας επειδή δεν ήταν διατεθειμένοι να προσαρτηθούν στα κράτη τους, θυσιάζοντας έτσι την αυτονομία τους.
Κατά τις αρχές του 4ου αιώνα οι Αιολίδες νήσοι εμφανίζονται να έχουν μειωμένο πληθυσμό (σύμφωνα με μία σύγχρονη  άποψη είχαν ερημωθεί τελείως, αλλά αυτό δεν φαίνεται να ισχύει). Αυτό το στοιχείο δείχνει ότι κατά τον 5ο αιώνα π.Χ. οι περισσότεροι Λιπαραίοι, ανήσυχοι για την τύχη των οικογενειών τους, επέλεξαν τη μετανάστευση προς τις ελληνικές πόλεις της Σικελίας και Ιταλίας, μάλλον κυρίως προς τις γειτονικές Μέδμα, Ιππώνιο, Ρήγιο, Μεσσήνη και Μύλες.

Μελανόμορφη κύλιξ του Νικοσθένους 520-510 π.Χ. με ελληνικούς πλόες

Κατά τους πολέμους των Συρακουσίων του τυράννου Διονυσίου Α΄ εναντίον των Καρχηδονίων, οι τελευταίοι κατάφεραν να καταλάβουν τις Λιπάρες (394 π.Χ.) αλλά μετά την τελική ήττα τους αποχώρησαν.
Οι εναπομείναντες Λιπαραίοι δεν είχαν άλλη επιλογή από το να συνάψουν συμμαχία με τον Διονύσιο και να τεθούν υπό την προστασία της γειτονικής ελληνικής πόλης Τυνδάρεως της Σικελίας, η οποία αποτελούσε ένα από τα πιστότερα προπύργια του Διονύσιου.
Εξάλλου είναι πιθανό ότι ένα μέρος των Τυνδαρέων καταγόταν από παλαιούς Λιπαραίους οι οποίοι είχαν καταφύγει στη συγκεκριμένη πόλη. Την ίδια εποχή, η ετρουσκική απειλή είχε πλέον σχεδόν εξαλειφθεί λόγω της προχωρημένης παρακμής των ετρουσκικών πόλεων.
Αυτή η απειλή αναζωπυρώθηκε παροδικά κατά τον 3ο αι. π.Χ. Η Συρακούσια προστασία εξασφάλισε την ηρεμία και νέα οικονομική άνθηση για τις Λιπάρες, των οποίων ο πληθυσμός άρχισε πάλι να αυξάνεται. Ωστόσο η παλαιά  σπαρτιατική οργάνωση και αγωγή τους ήταν πλέον παρελθόν.

Η κύρια σύγχρονη πόλη των Αιολίδων νήσων. Θεωρείται πιθανό ότι βρίσκεται στη θέση της αρχαίας πόλης, αν και υπάρχει άλλη μία πιθανή τοποθεσία της τελευταίας.

Η νέα άνθηση των Αιολίδων τις οδήγησε στην απομάκρυνση τους από τη Συρακούσια κηδεμονία. Ωστόσο η στρατηγική τους θέση κοντά στο Στενό της Μεσσήνης επέβαλε στον Αγαθοκλή, τον νέο τύραννο των Συρακουσών με καταγωγή από το γειτονικό Ρήγιο, να τις καταλάβει. Αυτό συνέβη το 304 π.Χ. με προδοσία, και κρίνοντας από τις μεθόδους του Αγαθοκλή, μάλλον ένα μεγάλο μέρος της αριστοκρατίας εξοντώθηκε ή εξορίσθηκε.
Η μοίρα του στόλου του Αγαθοκλή που είχε επιτεθεί στα νησιά, απέπλευσε με σημαντικά λάφυρα, αλλά μία θύελλα προκάλεσε την απώλεια της μαζί με όλη τη λεία. Αυτή η αρχαία αναφορά μάλλον επιβεβαιώνεται από τα πολυάριθμα ευρήματα από αρχαία ναυάγια που βρίσκονται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Λιπάρα.

Τοπίο στην νήσο Φοινικοῦσσα

Η κατάληψη των Λιπάρων από τις Αγαθόκλειες δυνάμεις σήμανε την οριστική παρακμή τους.
Οι μέθοδοι του Αγαθοκλή διέφεραν από εκείνες του Διονυσίου. Κατά τις αρχές του Πρώτου Καρχηδονιακού πόλεμου (264-241 π.Χ.) οι νήσοι εμφανίζονται ως ναυτική βάση των Καρχηδονίων. Το 251 π.Χ. οι Ρωμαίοι τις κατέλαβαν και στο εξής αποτελούν τμήμα της ρωμαϊκής επαρχίας της Σικελίας. Στη συνέχεια ήταν γνωστές ως τόπος εξορίας, ηθελημένης απομόνωσης αλλά και γνωστές για τα ιαματικά λουτρά τους.
Οι Λιπάρες συνέχισαν να κατοικούνται από Έλληνες, οι οποίοι είναι άγνωστο πότε εκλατινίσθηκαν.  Tο πιθανότερο είναι ότι αυτό συνέβη κατά τους πρώτους Μεταχριστιανικούς αιώνες, λόγω και της εγγύτητας τους στην ηπειρωτική Ιταλία.

Περικλής Δεληγιάννης   02/09/2014

ΠΗΓΕΣ
(1) Διόδωρος ο Σικελιώτης : ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ
(2) Ηρόδοτος: ΙΣΤΟΡΙΑΙ

2

ΟΙ ΝΗΣΟΙ ΤΟΥ ΑΙΟΛΟΥ

Λιπαραίοι Νήσοι

Μελιγουνίς, Λιπάρα -Διδύμη-Θηρασία ή Θέρμεσσα-Στρογγύλη-Φοινικοῦσσα -Ἐρικοῦσσα-Εὐώνυμος, Ἱκεσία(;)-Ἱκεσία(;)

Οι Αιολίδες Νήσοι ή Νησιά του Αιόλου (ιταλικά Isole Eolie, σικελικά Isuli Eoli) είναι ένα σύμπλεγμα οκτώ μικρών νησιών και αρκετών ακόμα βραχονησίδων που απλώνεται στη νότια Τυρρηνική Θάλασσα, λίγες δεκάδες ναυτικά μίλια ΒΔ της Μεσσήνης.

Η θαλάσσια αυτή περιοχή καλείται Αρχιπέλαγος των Αιολίδων, η δε ονομασία οφείλεται στο γεγονός ότι οι Αρχαίοι Έλληνες εντόπιζαν εκεί (στο νησί Στρόμπολι) την κατοικία του Αιόλου, ακολουθώντας τη «γεωγραφία» των ομηρικών επών. Ελληνικής προέλευσης είναι και πολλά τοπωνύμια που απαντώνται στα νησιά, δείγμα μιας παρουσίας που ξεκίνησε κατά τα τέλη του β' ελληνικού αποικισμού και διήρκεσε μιάμιση χιλιετία.

Σε κάποια από τα νησιά έχουν βρεθεί στοιχεία που πιστοποιούν ανθρώπινη παρουσία από την 4η χιλιετία π.Χ. όπως τέχνεργα από οψιανό. Στα μέσα της 2ης χιλιετίας π.Χ. ο τοπικός πολιτισμός, ο οποίος διανύει την Εποχή του Χαλκού, φαίνεται πως έχει αναπτύξει εμπορικές σχέσεις με μεγάλο τμήμα του Μεσογειακού κόσμου. Η εξέλιξη όμως διακόπτεται βίαια γύρω στο 1250 π.Χ. από την έλευση ιταλικών φύλων.

Μεγάλη Ελλάδα
Κατά την αρχαϊκή εποχή τα νησιά εποικίζονται από Έλληνες που θεωρούν πως ανακάλυψαν την «Αἰολίην νῆσον», στην οποία ξεκινά η ραψωδία κ' της Οδύσσειας - η αρχή γίνεται στη Μελιγουνίδα (Λίπαρι) το 580 π.Χ. από Ρόδιους και Κνίδιους εξόριστους.

Στο βάθος η νήσος Στρογγύλη ,το σημερινό ηφαίστειο Στρόμπολι , όπως φαίνεται από την νήσο Ευώνυμο Ικεσία (;)

Για τους επόμενους αιώνες οι Αιολίδες Νήσοι θα αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα της Μεγάλης Ελλάδας, οι δε κάτοικοί τους σύντομα αποκτούν τη φήμη ικανότατων πειρατών - σύμφωνα με το Λίβιο, ο οποίος αναφέρει μια ιστορία με πρωταγωνιστή το Λιπαρίτη Τιμασίθεο, εκεί την πειρατεία την έβλεπαν σαν κρατικό θεσμό και κατ' έθιμο η κυβέρνηση διαμοίραζε (ενν. στους πολίτες) τα λάφυρα που αποκόμιζαν με αυτόν τον τρόπο. Ελληνικοί τάφοι έχουν βρεθεί σε πολλά σημεία, κυρίως στο Λίπαρι και το χωριό Σάντα Μαρίνα της Σαλίνα.

Αγαλματίδιο από τερακότα που απεικονίζει τον Όμηρο, αρχές 3ου αι. π.Χ. - ανακαλύφθηκε στο Λίπαρι.

Κατά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο οι Αιολιανοί βοηθούν σημαντικά τους Συρακουσίους να αποκρούσουν την αθηναϊκή επίθεση του 415-413 π.Χ. Το 394 π.Χ. τα νησιά καταλαμβάνονται για μερικούς μήνες από τους Καρχηδονίους, ώστε να χρησιμοποιηθούν ως ναυτική βάση στον πόλεμο εναντίον του Διονυσίου του Πρεσβυτέρου.

Το 304 π.Χ. ο Συρακούσιος τύραννος Αγαθοκλής αυτοανακηρύσσεται βασιλιάς της Σικελίας και απαιτεί την υποταγή όλων των γειτονικών ελληνικών πόλεων. Οι Λιπαρίτες αρνούνται, με αποτέλεσμα το νησί να λεηλατηθεί και να ξεκινήσει μια μακρά περίοδος παρακμής. Για καλή τύχη των αρχαιολόγων, κάποια πλοία του Αγαθοκλή βυθίζονται ενώ μεταφέρουν τα λάφυρα - ό,τι έχει ανασυρθεί στις μέρες μας, εκτίθεται στο μουσείο του Λίπαρι.

Οι Αιολίδες Νήσοι

Ρωμαϊκή εποχή
Το 264 π.Χ. ξεκινούν οι Καρχηδονιακοί Πόλεμοι και οι Αιολίδες παίρνουν το μέρος της Καρχηδόνας. Αυτή η τελευταία επιλογή οδηγεί στην κατάληψή τους από τους Ρωμαίους (252-251 π.Χ.), οι οποίοι θα τις χρησιμοποιούν κυρίως ως θέρετρο (χάρη στις ιαματικές πηγές) και τόπο εξορίας.

Κατά τις πρώτες δεκαετίες της αυτοκρατορικής περιόδου, μάλλον επί Τιβερίου, ο Στράβων γράφει μια αρκετά αναλυτική γεωγραφία της περιοχής: Κέντρο των Αιολίδων είναι η Λιπάρα (γι' αυτό και αποκαλεί τα νησιά Λιπαραίους Νήσους) που έχει καρπερή γη κι ένα ορυχείο που αποφέρει έσοδα. Παλιά διέθετε τόσο ισχυρό στόλο που μπορούσε να τα βάζει με τους Τυρρηνούς, ήταν δε πλούσια κι έστελνε συχνά αφιερώματα στους Δελφούς.

Θηρασία ή Θέρμεσσα

Η Θέρμεσσα είναι ακατοίκητη και θεωρείται ιερό νησί του Ηφαίστου. Στη Στρογγύλη λέγεται πως κατοικούσε παλιά ο Αίολος και ονομάστηκε έτσι απ' το σχήμα της, όπως και η Διδύμη.
Η Ερικούσσα κι η Φοινικούσσα έλαβαν το όνομά τους από φυτά και δίνονται σε κτηνοτρόφους για να βόσκουν τα κοπάδια τους.
Τέλος, η Ευώνυμος (νέα ελληνικά: αριστερή) ονομάζεται έτσι, γιατί οι ναυτικοί την βάζουν για σημάδι στα αριστερά τους, όταν πλέουν από τη Σικελία (προφανώς απ' τη Μεσσήνη) προς τα νησιά. Ο Στράβων αναπαράγει επίσης μια περιγραφή του Ποσειδωνίου, ο οποίος υπήρξε αυτόπτης μάρτυς σε μια υποθαλάσσια ηφαιστειακή έκρηξη.

Η νήσος Διδύμη

Σύμφωνα με τη χριστιανική εκκλησία, από τις Αιολίδες περνά ο απόστολος Βαρθολομαίος για να κηρύξει το ευαγγέλιο μετά τη σταύρωση του Ιησού. Δύο αιώνες αργότερα, το 264, ξεβράζεται από τη θάλασσα στο Λίπαρι ένα πτώμα. Αναγνωρίζεται αμέσως ως το σκήνωμα του Βαρθολομαίου κι έκτοτε ο άγιος αποτελεί τον πολιούχο των νησιών.

Το Λίπαρι

Σύμφωνα με τους γεωλόγους, οι Αιολίδες Νήσοι είναι απλά οι κορυφές του τοπικού ηφαιστειακού τόξου, το οποίο οφείλει την ύπαρξή του στη σύγκρουση της ευρασιατικής με την αφρικανική τεκτονική πλάκα. Το τόξο των Αιολίδων αποτελεί τμήμα ενός μεγαλύτερου τόξου που ξεκινά από το Βεζούβιο και καταλήγει στην Αίτνα.

Κρατήρας ηφαιστείου στην νήσο Θηρασία ,Θερμέσσα  των Αιολίδων

Η σύγχρονη μορφή των νησιών είναι το αποτέλεσμα 260.000 ετών ηφαιστειακής δραστηριότητας. Ηφαίστεια υπάρχουν παντού και αυτό εκδηλώνεται είτε με εμφανείς κρατήρες είτε με φουμαρόλες, θειώνες, θέρμες κ.ά.

Σε κάποια νησιά η τελευταία έκρηξη εντοπίζεται βαθιά στην προϊστορία και οι κρατήρες έχουν σκεπαστεί ή καταρρεύσει, ενώ σε τρία έχουν καταγραφεί εκρήξεις στους ιστορικούς χρόνους: στο Στρόμπολι, το οποίο παραμένει ενεργό έως σήμερα, στο Βουλκάνο που εξερράγη τελευταία φορά το 1888-90 και στο Λίπαρι που η τελευταία έκρηξη χρονολογείται στα τέλη του μεσαίωνα. Έχουν επίσης εντοπιστεί αρκετά υποθαλάσσια που θεωρούνται σβησμένα.

Με Πηγές από:
el.wikipedia.org
panoramio
ΑΡΧΕΙΟ ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΜΩΝΑ για ΕΛΛΗΝΩΝ ΔΙΚΤΥΟ