ΠΑΛΑΙΟΝΤΟΛΟΓΙΑ Μικροκέφαλοι και νάνοι

Η περίπτωση του Μικροκέφαλου της Ζάκρου είναι γνωστή όσον αφορά την εξαφάνιση και την εν συνεχεία ανεύρεση του κρανίου και δεν είναι ανάγκη να αναφερθούμε εκτενέστερα, αφού το γεγονός είναι ότι σήμερα το κρανίο βρίσκεται στις συλλογές του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου. Είναι επίσης γνωστή η σημαντικότητα του εν λόγω κρανίου για την επιστήμη επειδή δεν υπάρχουν πολλά δείγματα μικροκέφαλων των αρχαίων χρόνων. Ο καθηγητής Ν. Πλάτων αναφέρει για την ανασκαφή και τον εντοπισμό του κρανίου του......




Αρχαία κρανία μικρού μεγέθους βρίσκονται στην καρδιά μιας επιστημονικής διαμάχης που διαρκεί δεκαετίες. Ο Μικροκέφαλος της Ζάκρου (κρανίο που βρέθηκε στην Κρήτη) και ο νάνος άνθρωπος της νήσου Φλόρες (κοντά στην Ινδονησία) έχουν τη δική τους ιστορία να πουν,καθοριστική για την κατανόηση της εξέλιξης του ανθρώπου.

Το 1850 έκαναν την εμφάνισή τους στον κόσμο του θεάματος των Ηνωμένων Πολιτειών τα αδέλφια Μάξιμο και Μπάρτολα. Σύμφωνα με τους θιασάρχες είχαν απαχθεί από μια μυστηριώδη φυλή Αζτέκων, όπου λατρεύονταν σαν θεότητες. Τα δύο αδέλφια αφότου περιόδευσαν στην Αμερική, ταξίδεψαν στην Ευρώπη, την οποία επισκέφθηκαν για να δουν από κοντά τα παράξενα αυτά όντα βασιλείς πολλών χωρών, ως και επιφανείς επιστήμονες και άνθρωποι του πνεύματος. Ολοι έδειξαν ενδιαφέρον για την παράξενη όψη τους: είχαν ύψος ενός μέτρου και είχαν στενά και επιμήκη κεφάλια που δεν έμοιαζαν με αυτά καμίας ανθρώπινης φυλής. Ορισμένοι ανθρωπολόγοι της εποχής εξέφρασαν την άποψη ότι δεν ήταν Αζτέκοι, αλλά δεν ήσαν και σε θέση να εκφράσουν μια εναλλακτική άποψη.

Η μικροκεφαλία ως ασθένεια 
Σήμερα γνωρίζουμε ότι τα δύο αδέλφια πράγματι δεν ήταν Αζτέκοι. Κατάγονταν από το Σαλβαδόρ και η παράξενη εμφάνισή τους οφειλόταν σε μια πάθηση που ονομάζεται μικροκεφαλία. Πρόκειται για πάθηση κατά την οποία το κεφάλι ενός ατόμου είναι πολύ μικρότερο από το κανονικό. Συνήθως συνοδεύεται και από νοητική καθυστέρηση καθώς και από μικρή ανάπτυξη του σώματος. Η μικροκεφαλία μπορεί να είναι σύμφυτη ή μπορεί να αναπτυχθεί κατά τη νηπιακή ηλικία. Η διαταραχή μπορεί να προέλθει από διάφορα αίτια που προκαλούν ανώμαλη ανάπτυξη του εγκεφάλου ή από σύνδρομα που συνδέονται με γενετικές ανωμαλίες. Ωστόσο αυτά δεν ήταν γνωστά τον 19ο αιώνα και η μεγάλη επιτυχία των Μάξιμο και Μπάρτολα οδήγησε πολλούς θιάσους να αναζητήσουν και να συμπεριλάβουν στο πρόγραμμά τους ανθρώπους που έπασχαν από μικροκεφαλία. Πρακτικά από τα τέλη του 19ου ως τις αρχές του 20ού αιώνα όλα τα μεγάλα τσίρκα και οι περιοδεύοντες θίασοι επεδίωξαν να έχουν και έναν μικροκέφαλο στο πρόγραμμά τους.

Σήμερα η ιδέα ότι ένας άνθρωπος με νοητική καθυστέρηση είναι εκπρόσωπος μιας άγνωστης φυλής ακούγεται αστεία και μεσαιωνική για τον δυτικό κόσμο. Ωστόσο σε ορισμένα μέρη της Γης η παράξενη όψη των μικροκέφαλων εξακολουθεί να έλκει τους ανθρώπους, οι οποίοι, βλέποντας σε αυτούς κάτι το ανεξήγητο, το ανάγουν στο υπερφυσικό. Στην επαρχία Παντζάπ του Πακιστάν υπάρχουν χιλιάδες μικροκέφαλοι. Εκεί οι μικροκέφαλοι ονομάζονται ποντικάνθρωποι λόγω του επιμήκους σχήματος του προσώπου τους. Πολλοί από αυτούς ανήκουν σε Τσιγγάνους που τους έχουν στη δούλεψή τους ως ζητιάνους, καθώς κατά την τοπική παράδοση οι ποντικάνθρωποι έχουν θεϊκές δυνάμεις. Στην Ινδία λόγω του επιμήκους σχήματος του κεφαλιού τους πολλοί μικροκέφαλοι θεωρούνται βοηθοί του θεού Γκανέσα, του οποίου το ιερό ζώο είναι ένα είδος ποντικού. Επίσης έχουν αναφερθεί περιπτώσεις όπου κάποιοι μικροκέφαλοι εργάζονταν ως φακίρηδες. Η μεγάλη συχνότητα του φαινομένου στην Ινδία και στο Πακιστάν οφείλεται στο ότι οι γάμοι γίνονται μόνο μεταξύ ανθρώπων της ίδιας κάστας, οπότε ορισμένες γενετικές ανωμαλίες εξαπλώνονται γρήγορα.

Ως πρόσφατα το θέμα των μικροκέφαλων αποτελούσε το αντικείμενο μόνο των ερευνητών που ασχολούνται με τη μελέτη του εγκεφάλου. Ωστόσο το 2004 μια ανακάλυψη έφερε ξανά τους μικροκέφαλους στο προσκήνιο. Στη νήσο Φλόρες της Ινδονησίας ανακαλύφθηκε ο σκελετός ενός μικροσκοπικού ανθρώπου ηλικίας 18.000 ετών.

Καλλιτεχνική απεικόνιση του Ηomo floresiensis με μικρό κρανίο και ύψος ενός μέτρου

Ηomo floresiensis
Ο άνθρωπος αυτός είχε ύψος μόλις ένα μέτρο, είχε μικρό εγκέφαλο και παράξενο κεφάλι. Οι ερευνητές που τον ανακάλυψαν κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι ανήκει σε ένα νέο είδος για την επιστήμη που έζησε μόνο στη νήσο Φλόρες και τον ονόμασαν Ηomo floresiensis, δηλαδή ο Ανθρωπος από τη νήσο Φλόρες. Ορισμένοι επιστήμονες αντέδρασαν σε αυτό, λέγοντας ότι δεν πρόκειται για κάποιο νέο είδος ανθρώπου, αλλά για κάποιον σημερινό άνθρωπο που έπασχε από μικροκεφαλία. Για να στηρίξουν αυτή την άποψη ανέφεραν ότι το κρανίο του Ηomo floresiensis παρουσιάζει ομοιότητες με το κρανίο ενός μικροκέφαλου ανθρώπου που βρέθηκε το 1962 στην αρχαιολογική ανασκαφή της Ζάκρου στην Κρήτη.

Τα κρανία από τη νήσο Φλόρες ανακαλύφθηκαν τη δεκαετία του 1950 από έναν ολλανδό ιεραπόστολο, τον πατέρα Θεόδωρο Βερχόβεν. Ο συγκεκριμένος ιεραπόστολος ήταν ερασιτέχνης αρχαιολόγος και πραγματοποίησε πολυάριθμες ανασκαφές στη νήσο Φλόρες και σε άλλα νησιά της Ινδονησίας. Ανακάλυψε πολυάριθμα αρχαιολογικά ευρήματα συμπεριλαμβανομένων και δύο ανθρώπινων κρανίων ( Ηomo sapiens ) ηλικίας 3.000- 5.000 χρόνων.

Στα χρόνια που ακολούθησαν σημειώθηκε έντονη αντιπαράθεση μεταξύ των επιστημόνων σχετικά με το τι ήταν ο σκελετός που βρέθηκε στη νήσο Φλόρες. Αυτή η αντιπαράθεση οδήγησε πολλούς επιστήμονες να αναζητήσουν σε συλλογές κρανία μικροκέφαλων ανθρώπων. Ορισμένοι ερευνητές μελετώντας την ανατομία του κρανίου του, των χεριών του και του εγκεφάλου του υποστήριξαν ότι όντως είναι ένα νέο είδος ανθρώπου. Αλλοι, χρησιμοποιώντας την ομοιότητα του κρανίου από τη νήσο Φλόρες με τα κρανία σύγχρονων ανθρώπων που ήταν μικροκέφαλοι, κρετίνοι ή είχαν άλλες ακόμη σπανιότερες αναπηρίες, υποστήριξαν ότι επρόκειτο για μια παθολογική μορφή ανθρώπου της εποχής εκείνης. Εδώ αξίζει να σημειωθεί ότι οι άνθρωποι που ζούσαν στη νήσο Φλόρες 5.000 με 3.000 χρόνια πριν από σήμερα ήταν επίσης μικρόσωμοι, όποτε κατά τους υποστηρικτές της παθολογικής προελεύσεως το ανάστημα του μικρόσωμου ανθρώπου μπορούσε άνετα να είχε προέλθει από κάποια ασθένεια.

Σύγκριση κρανίων. Επάνω, κρανίο μικροκέφαλου ασθενούς που πόζαρε ως... Αζτέκος. Στο μέσον, το κρανίο του νάνου της νήσου Φλόρες. Κάτω, το κρανίο του Μικροκέφαλου της Ζάκρου

Ο Μικροκέφαλος της Ζάκρου 


Μια ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια αυτής της ιστορίας είναι ότι οι ερευνητές που ξεκίνησαν την αντιπαράθεση υποστηρίζοντας την παθολογική προέλευση του ανθρώπου από τη νήσο Φλόρες, λόγω της ομοιότητάς του με τον μικροκέφαλο της Κρήτης βασίζονταν μόνο στη βιβλιογραφία. Οι ίδιοι δεν είχαν εξετάσει αυτό το υλικό, καθώς το κρανίο του μικροκέφαλου από την Κρήτη είναι κατατεθειμένο στις συλλογές του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου στην Αθήνα (έπειτα από περιπετειώδεις εξαφανίσεις και εμφανίσεις του ανά την Ευρώπη) και τα καλά διατηρημένα κρανία προϊστορικών ανθρώπων από τη νήσο Φλόρες είναι μόνο δύο και βρίσκονται στο Εθνικό Μουσείο Φυσικής Ιστορίας της Ολλανδίας.

Η περίπτωση του Μικροκέφαλου της Ζάκρου είναι γνωστή όσον αφορά την εξαφάνιση και την εν συνεχεία ανεύρεση του κρανίου και δεν είναι ανάγκη να αναφερθούμε εκτενέστερα, αφού το γεγονός είναι ότι σήμερα το κρανίο βρίσκεται στις συλλογές του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου. Είναι επίσης γνωστή η σημαντικότητα του εν λόγω κρανίου για την επιστήμη επειδή δεν υπάρχουν πολλά δείγματα μικροκέφαλων των αρχαίων χρόνων. Ο καθηγητής Ν. Πλάτων αναφέρει για την ανασκαφή και τον εντοπισμό του κρανίου του Μικροκέφαλου το 1962 στη Φάραγγα των Νεκρών της Κάτω Ζάκρου «Πρακτικά της Αρχαιολογικής Εταιρείας του 1962, W151, 1966», τα ακόλουθα:

«Εις περιοχήν της Φάραγγος των Νεκρών, γνωστήν ως του Μαλακάρη, ηρευνήθησαν τέσσαρα μικρά ταφικά σπήλαια, χρησιμοποιηθέντα κατά την πρώιμον γεωμετρική περίοδον, κατά το πλείστον διαταραχθέντα διά λαθραίων ανασκαφών. Το Σπήλαιον Α, ημικυκλικού σχήματος ακτίνος 6 μ. περίπου και ύψους 2 μ., εκλείετο υπό δύο τμημάτων αναλημματικού τοίχου αντιστοίχως μήκους 2.30 μ. και ύψους 2 μ. και 1.80 μ. μήκους και 0,50 μ. ύψους. Ο έξω θάλαμος απέδωσε μόνον όστρακα και τεμάχια οστών. Διά διατειχίσματος είχον απομονωθή άλλαι ταφαί, ευρεθείσαι αδιατάρακτοι εκ συλήσεως, αλλά με τα οστά εις ποιάν τινά αταξίαν (πι. 163β). Οι νεκροί θα ήσαν 7-8, αν κρίνη τις εκ των κατά χώραν κρανίων. Δεκαπέντε πήλινα αγγεία πρωτογεωμετρικών χρόνων ποικίλων σχημάτων συνώδευον τας ταφάς: κύαθοι, σκύφοι, πρόχοι και σφαιρικόν ευρύστομον, κρατηρίσκοι, ψευδόστομα, είδος θηλάστρου. Οστέιναι δισκοειδείς ψήφοι και χαλκή περόνη ήσαν επίσης μεταξύ των κτερισμάτων».

Η περιγραφή της ανασκαφής από τον Ν. Πλάτωνα και τα στοιχεία που είχαν την καλοσύνη να μας παραθέσουν ο υιός του επίκουρου καθηγητή Ελευθ. Πλάτων και η επιμελήτρια του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου Λένα Παπάζογλου δεν αφήνουν αμφιβολία για την ηλικία του μικροκέφαλου ότι είναι πρωτογεωμετρική, δηλαδή περίπου 3.100 ετών. Επίσης από τη μελέτη του κρανίου συμπεραίνεται ότι ανήκει σε νεαρό άνδρα. Η παρουσία σωφρονιστήρων (3ων γομφίων) υποδηλώνει ότι η ηλικία όταν απεβίωσε ήταν μεγαλύτερη των 20 ετών (περίπου 23 ετών). Ενα σημαντικό στοιχείο αποτελεί η πάρα πολύ καλή κατάσταση των οδόντων του μικροκέφαλου. Οι μασητικές επιφάνειες των οδοντοστοιχιών του δείχνουν ότι ο Μικροκέφαλος σιτιζόταν με πολύ καλής ποιότητας τροφή, έτρωγε δηλαδή κατά το κοινώς λεγόμενον «του πουλιού το γάλα», που σημαίνει ότι δεν ήταν τυχαίο άτομο για την ταξική κοινωνία της πρωτογεωμετρικής περιόδου. Πιθανόν να ανήκε στην άρχουσα τάξη, σε τάξη ευγενών ή να ήταν πρίγκιπας. Υπάρχει επίσης πιθανότητα λόγω του επιμήκους σχήματος του κεφαλιού, του μικρού ύψους και γενικότερα λόγω των ιδιαίτερων εμφανισιακών χαρακτηριστικών να απέδιδαν στο Μικροκέφαλο υπερφυσικές ιδιότητες ή να είχαν θρησκευτικές προκαταλήψεις, γι΄ αυτό και ετύγχανε ιδιαίτερων περιποιήσεων και υπερβολικού ενδιαφέροντος.

Η σύγκριση 

Εχοντας υπόψη αυτά τα θέματα, ξεκινήσαμε με τους συνεργάτες μου μια μελέτη για την προέλευση του Ηomo floresiensis. Αυτή η μελέτη αποτελεί μέρος μιας ευρύτερης με τους John de Vos, Γιώργο Λύρα, Αlexandra van der Geer και άλλους, το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας της Ολλανδίας, το Μουσείο Γεωλογίας και Παλαιοντολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και το Γεωλογικό Μουσείο του Μπαντούγκ της Ινδονησίας. Συγκεκριμένα το 2004 ξεκίνησε ένα πρόγραμμα μελέτης των συνθηκών μεταναστεύσεως και διαβιώσεως των θηλαστικών στη νήσο Φλόρες και σε άλλα νησιά του Μαλαισιακού αρχιπελάγους. Η συνεργασία αυτή αποσκοπεί στη μελέτη των απολιθωμάτων των θηλαστικών που ενδημούσαν σε νησιά, σε ζώα δηλαδή που έζησαν αποκλειστικά και μόνο σε ένα νησί και πουθενά αλλού στον κόσμο. Αποφασίσαμε λοιπόν να διερευνήσουμε αν ο σκελετός από τη νήσο Φλόρες άνηκε σε ένα είδος ανθρώπου που έζησε μόνο εκεί ή αν πρόκειται για κάποια παθολογική μορφή σύγχρονου ανθρώπου. Για αυτή τη μελέτη συγκρίναμε τα προαναφερθέντα κρανία από την Κρήτη και τη νήσο Φλόρες. Για τη σύγκριση των κρανίων χρησιμοποιήσαμε τη μέθοδο της γεωμετρικής μορφομετρικής αναλύσεως. Τα αποτελέσματα της ερευνάς μας έδειξαν ότι ο Ανθρωπος της Φλόρες ήταν όντως ένα νέο είδος ανθρώπου, που δεν είχε καμία σχέση με τους σημερινούς ανθρώπους (μικροκέφαλους ή όχι). Επιπλέον δείξαμε ότι υπήρχε στενή συγγένεια μεταξύ του Ανθρώπου της Φλόρες ( Ηomo floresiensis ) και του Πιθηκάνθρωπου ( Ηomo erectus ).

Απομόνωση και εξέλιξη

Στην πραγματικότητα αυτή ήταν η υπόθεση που διατυπώθηκε αμέσως μετά την ανακάλυψη του Ηomo floresiensis το 2004. Συγκεκριμένα, είχε προταθεί ότι 800.000 χρόνια πριν, όταν η στάθμη της θάλασσας ήταν χαμηλή, μια ομάδα Ηomo erectus διέσχισε τη θάλασσα και αποίκησε τη νήσο Φλόρες. Εκεί έζησαν απομονωμένοι και σιγά σιγά εξελίχθηκαν σε ένα νέο είδος με μικρό μέγεθος. Αυτό το σενάριο ακούγεται αρχικά λίγο παράξενο. Ωστόσο οι ερευνητές που μελετούν τα ζώα των νησιών ξέρουν ότι μια τέτοιου είδους εξέλιξη είναι απόλυτα αναμενόμενη. Σε πολλά νησιά του κόσμου, συμπεριλαμβανομένων και των νησιών του Αιγαίου, έχουν βρεθεί τα απολιθώματα νάνων ελεφάντων, πυγμαίων ιπποπόταμων και μικρόσωμων ελαφιών. Ολα κατάγονταν από ζώα κανονικού μεγέθους που έφτασαν στα νησιά κολυμπώντας (ναι, οι ελέφαντες κολυμπούν), απομονώθηκαν εκεί και εξελικτικά έγιναν μικρόσωμα. Οπότε, γιατί να μην έγινε το ίδιο και με τους ανθρώπους; Όπως όμως ανέφερα και παραπάνω, αυτή η άποψη δέχθηκε δριμεία κριτική από αρκετούς επιστήμονες, οι οποίοι πρότειναν ότι τα ευρήματα από τη νήσο Φλόρες ανήκαν σε μικροκέφαλο ή σε κρετίνο ή άνθρωπο που έπασχε από άλλες, ακόμη σπανιότερες, αρρώστιες. Αυτή η αντιπαράθεση έφτασε στο αποκορύφωμά της πριν από μερικούς μήνες, όταν κάποιος από τους υπερασπιστές της παθολογικής προελεύσεως του Ανθρώπου της Φλόρες υποστήριξε, αβάσιμα και χωρίς αποδείξεις, ότι το απολιθωμένο κρανίο είχε σφραγίσματα στα δόντια, οπότε θα πρέπει να ήταν σύγχρονο.

Γιατί όμως όλη αυτή η φασαρία; Κατά τη γνώμη μου η βασική αιτία πίσω από αυτή την αντιπαράθεση είναι η άρνηση ορισμένων ανθρώπων να δεχθούν ότι ο άνθρωπος εξελίσσεται όπως ακριβώς και τα υπόλοιπα όντα. Δύο πολύ σημαντικά ανθρώπινα απολιθώματα για την ιστορία της επιστήμης, ο άνθρωπος του Νεάντερταλ και ο Πιθηκάνθρωπος, αρχικά απορρίφθηκαν από τον επιστημονικό κόσμο και ερμηνεύθηκαν ως παθολογικές μορφές. Ο άνθρωπος του Νεάντερταλ ( Ηomo neantertalensis ) ανακαλύφθηκε το 1856 και ήταν το πρώτο απολίθωμα ανθρώπου που βρέθηκε στην ιστορία. Αυτοί που το ανακάλυψαν το θεώρησαν κάποιο είδος πρωτόγονου ανθρώπου, όμως πολλοί επιστήμονες της εποχής αντέδρασαν λέγοντας ότι πρόκειται για κάποιον Κοζάκο, ή για κάποιον υδροκέφαλο ή για κάποιον ηλίθιο. Ο Πιθηκάνθρωπος ( Ηomo erectus ) ανακαλύφθηκε για πρώτη φορά στην Ιάβα και παρουσιάστηκε το 1894 ως ο συνδετικός κρίκος μεταξύ των πιθήκων και των ανθρώπων. Τότε πολλοί επιστήμονες της εποχής διαφώνησαν, λέγοντας ότι πρόκειται για τα λείψανα ενός γίβωνα, ή ενός πυγμαίου, ή ενός μικροκέφαλου (η ιστορία επαναλαμβάνεται). Η δική μας έρευνα έδειξε ότι, από μορφομετρικής απόψεως, το κρανίο του από τη νήσο Φλόρες ανήκει πράγματι σε ένα είδος ενδημικού ανθρώπου, δικαιώνοντας τους υπέρμαχους της εξελικτικής προελεύσεως του Ανθρώπου της Φλόρες. Και μια αστεία παρένθεση για το κλείσιμο αυτού του άρθρου. Το 1859 δημοσιεύθηκε το βιβλίο η Καταγωγή των Ειδών του Κάρολου Δαρβίνου, όπου αναφερόταν ότι οι άνθρωποι εξελίχθηκαν από τους πιθήκους. Το βιβλίο αυτό έκανε πολύ μεγάλη εντύπωση στο κοινό της εποχής εκείνης, δημιουργώντας ποικίλες (θετικές ή αρνητικές) αντιδράσεις. Αυτή τη συγκυρία εκμεταλλεύθηκε κάποιος θιασάρχης στη Νέα Υόρκη, παρουσιάζοντας το 1860 έναν μικροκέφαλο ως δείγμα ενός άγνωστου για την επιστήμη είδους που είναι, όπως έλεγαν, ο συνδετικός κρίκος μεταξύ των πιθήκων και των ανθρώπων. Ο συγκεκριμένος μικροκέφαλος είχε το καλλιτεχνικό ψευδώνυμο Ζιπ:ο άνθρωπος-μαϊμού.

Είχε ύψος μόλις ένα μέτρο και το κρανίο του είχε ένα στενό μέτωπο. Κατά τον θιασάρχη δεν μιλούσε, έτρωγε μόνο ωμό κρέας και φρούτα και υποτίθεται ότι είχε βρεθεί σε άγρια κατάσταση στην Αφρική. Στην πραγματικότητα καταγόταν από το Νιου Τζέρσεϊ, μιλούσε και η νοητική του κατάσταση ήταν σχετικά καλή. Ωστόσο χάρη σε αυτό το κόλπο είχε μια αρκετά επιτυχημένη καριέρα, που κράτησε σχεδόν 60 χρόνια.

Ο κ. Μιχάλης Δ. Δερμιτζάκης είναι καθηγητής Γεωλογίας και Παλαιοντολογίας, τ. αντιπρύτανης του Πανεπιστημίου Αθηνών.